Чойномын 3 шvлгийг You Tube-д

Р.Чойном - Эрх чөлөө

Р.Чойном - Монгол

Чойном - Ази тивд би төрсөн юм

МАЖ-2: "Эрх ашиг" гэдэг ойлголт, "Social capital" гэдэг ойлголт

(among-д бичсэн мэйлийн удаах нь)

Өмнөх мэйлэнд (11/18) МАЖ-ын зорилгын нэг цөм болсон SOCIAL CAPITAL-ын талаар тусад нь бичье гээд орхисон билээ.

Ирсэн мэйлүүдэд ЭРХ АШИГ-тай холбоотой өгүүлбэрүүд нэлээд байр эзэлжээ. Жишээлбэл "үүсгэн байгуулагчдын ярьж байгаа нь болохоор амаараа хүмүүсийн эрх ашгийг хамгаална энээ тэрээ гэж сайхан ярьж байгаа боловч..." гэдэг ч юмуу, "МАЖ тэр эрх нь зөрчигдсөн иргэдийн эрх ашгийг хамгаалж чадахуу бүхэл бүтэн МОНГОЛ УЛСЫН ЭЛЧИН САЙДЫН ЯАМ байхадуу даа." гэх мэт.

Энэ "эрх ашиг" гэдэг үг хэзээ гарч ирсэн үг вэ? Япон англи хэлээр яаж буулгавал бидний төсөөлдөг утга илэрхийлэгдэх болоо? Миний хувьд лав энэ үгийг хэрэглэх тийм ч дуртай биш. Социализмын үеийн олон нийтийн байгууллага юмуу, эсвэл 90-ээд оноос хойшхи "бид монголын бүх малчин тариачдын эрх ашгийг төлөөлж байна" гэж сүржигнэж байгаад улс төр хийдэг зах зээлжсэн эвлэл холбоонууд төсөөлөгддөг.

Анх коммунист нам, үйлдвэрчний эвлэл зэрэг байгууллага гарч ирэхдээ ядарсан пролетариудад "муусайн капиталистууд та нарыг ёстой муухай мөлжиж байна аа, бид та нарын эрх ашгийг хамгаална" гэх мэтээр хуга уярааж гарч ирж байсан болов уу. Ангич талцагч сэтгэлгээ л дээ. Одоо бид энэ үгэнд дэндүү ижил дасал болжээ. Олон нийтийн байгууллага гэхээр тэнгэрээс томилогдсон хүмүүс бид нарын эрх ашгийг хамгаалж, бидний төлөө юм хийж байх ёстой мэтээр төсөөлдөг. Тэгээд жишээ нь ЯМОХ-ыг "МИАТ-тай билет хямдруулах талаар хэлэлцээ хийхгүй байна, оюутнуудынхаа эрх ашгийг хамгаалахгүй байна" гэж шүүмжлэх маягийн. Өөрөө бол өөрийнхөө төлөө явахгүй, ядаж ЯМОХ-ын ажилд туслахгүй. "Бид өөрсдийнхөө төлөө хамтарч ажиллаж чадахгүй байна" гэж дүгнэлт хийхээсээ урьтаж "Тэд бидний төлөө юм хийхгүй байна" гэж зүхэж суух.

Үгэн дээр эргэлдэхээ азнаад, Японд байгаа монгол хүнд ямар нэгэн асуудал зовлон тохиолдсон үед МАЖ яах вэ? гэдэг талаар бичье.

Yнэндээ хувь хүмүүсийн амьдралд эсэн бусын юм тохиолдохыг тоолж баршгүй, тэр бүрд МАЖ өмгөөлж хамгаалаад, шүүхдэж заргалдаад явж чадах уу гэдгийг төсөөлөөд нэг үзнэ бизээ. Тийм цаг хугацаа, хөрөнгө resource байгаа гэвэл худлаа хэлсэн хэрэг болно. “МАЖ” гэж байгууллагын нэрээр ярихаар сүртэй сонсогдоод байгаагаас биш, цаана нь байгаа Нараа Батаа нар үүнийг уншиж байгаа тантай л адил ажил сургуультай, ардаа амьдралтай, бас л завгүй хүмүүс. Сайн дураар яваа хэдэн залуу битгий хэл улсаас томилогдоод, төсөв цалин аваад ажиллаж байгаа Элчингийнхэн ч тэр бүрт хүрч ажиллаад байж чаддаггүй, сайн муугаа хэлүүлж цол гуншингаа аваад явж байдаг даа (үүнд бас л resource болоод capability-ийн асуудал бий).

Асуудал зовлонд тоо хязгаар гэж үгүй, гэтэл нөөц хязгаартай. Иймээс Удирдах Зөвлөл ярилцаад хамгийн эн тэргүүнд ач холбогдол өгөх асуудлуудаа жагсааж байгаад нэг хоёроор нь шийдвэрлэж явахаас өөр аргагүй. Өөр дээрээ бодоод үзсэн ч, Дондог, Дулмаа гээд үл таних нөхдүүдэд асуудал гарах бүрт би 1, 2 өдрөө алдаж явна гэдэг дэндүү хайран. Олдсон цагаа нэг хоёр хүнд биш, нийт олонд хэрэгтэй зүйлд зориулах нь илүү утга учиртай.

Тиймээ, миний хэлэх гээд байгаа гол санааг бараг анзаарсан байх.
Монгол хүнд ямар нэгэн юм тохиолдсон үед МАЖ хөдлөх үү үгүй юу гэдгийг шийдэх нэг чухал хэмжүүр нь “тухайн асуудал бүтцийн шинжтэй байна уу, эсвэл санамсаргүй, тусгай шинжтэй байна уу?” гэдэгт байх болов уу. Бүтцийн шинжтэй гэдэг нь, ганц нэг хүнд тохиолддог биш, олон хүнд тохиолдох магадлалтай, нийгэм соёлын ялгаа, Япон-Монголын хууль дүрмийн онцлог зэрэг бүтцээс шалтгаалж гарах асуудал. Жишээ нь Японд олон жил ажилласан хүн Монголд очоод тэтгэвэргүй байх уу, Японд олон жил тэтгэвэр төлсөн хэр нь бүгд хоосон болох уу гэдэг асуудал бол олон хүнд хамааралтай нийгмийн шинжтэй асуудал юм. Эсвэл хэн нэгэн Дондогт тулгараад байгаа асуудал боловч өөр олон хүнд тохиолдох магадлалтай бол түүнд зориулсан мэдээллийн сан бүрдүүлэлт, эсвэл мэргэжлийн зөвлөгөө авахад нь холбож өгөх зохион байгуулалт бүрдүүлэх нь бүтцийн талаас шийдэж байгаа хэрэг болно.

Иймэрхүү зүйлийг ганц нэгээрээ хийж чадахгүй, чаддаг юмаа гэхэд нэг хүнээс хэтэрхий их хүч шаардана. Тиймээс л олуулаа нийлж, өөрөө өөрсдийнхөө төлөө хамтарч ажиллая гэдгийг сэтгэлгээний тулгуур багана болгож байгаа юм.

Бид нийлж хамтарвал Япон дахь өөрсдийн welfare-г (нийгмийн халамж гэдэг тун буруу орчуулга юм) илүү өндөр түвшинд аваачиж чадна. Бид бүгдэд, цаашибал Монгол оронд маань хэрэгтэй олон зүйлийг бид хийж чадна, харин эхлүүлэхгүй байгаагаас болж маш боломжийг алдсаар байна. Япон Монголын хооронд тус тусдаа жижиг жижиг гүүр барьж, үүргэвч богцоор солилцоо явуулж байхаар, нэгдсэн том гүүр барьж ачааны машинаар солилцоо явуулъя (Божи сэнпайн үгнээс иш татав). Хувь хувьдаа довоо шарлуулж, өөрөө л болж байвал болоо гэдэг сэтгэлгээнээс гарч мэдсэн юмаа, туршлагаа бусаддаа хүргэж байх уламжлал, тийм дэд бүтцийг бий болгоё. Энэ бол МАЖ-ын зорьж хийх гээд байгаа зүйл.

Харилцан туслалцаа, нэтвөрк, итгэл хүлээх ёс горим. Ийм зүйлийн хуримтлал, өөрөөр хэлбэл SOCIAL CAPITAL нь нийгмийг хөгжүүлэхэд үндсэн үүрэг гүйцэтгэдэг гэгддэг. Америкийн эрдэмтэн Р. Патнамын “Making Democracy Work” номыг нэг уншаад үзвэл зүгээр. Гол санаа нь зүгээр л ардчилсан тогтолцоог бий болголоо гээд нийгэм хөгжихгүй. Яг адилхан тогтолцоотой байсаар атал Италийн умард хэсэг, өмнөд хэсэг хоёрт хөгжлийн том ялгаа байгаад эрдэмтэн гайхаж, судалсны эцэст гаргасан дүгнэлт нь тус тусын бус нутагт Social capital-ын хэмжээ өөр өөр байгаагаас болж байна гэдэг байжээ. Одоо энэ ухагдахуун, энэ үзэл ойлголт нийгэм эдийн засгийн ухаанд улам бүр байр сууриа эзлэх болоод байна. Ийм баялагийг хуримтлуулахад МАЖ хүч тавьж ажиллах болно.

(Википэдиа: http://ja.wikipedia.org/wiki/%E3%82%BD%E3%83%BC%E3%82%B7%E3%83%A3%E3%83%AB%E3%83%BB%E3%82%AD%E3%83%A3%E3%83%94%E3%82%BF%E3%83%AB
)

Социал капиталын эсрэг дүр нь “Тамын тогоо” юмуу даа.


Хүндэтгсэн,
Эрин М.Тулгат

МАЖ-1: "Бизнесийн талаар"

Японд байдаг монголчуудын "амонг" гэдэг мэйлийн сүлжээгээр МАЖ (Монголчуудын Холбоо - Япон)-ы талаар хэдэн хүний бизнес маягаар дайрч давшилсанд хариу өгсөнөө дор хуулбарлалаа.
----------------------------------------------
(2008/11/18)
МАЖ-ын нэрээр хэдэн хүн бизнес хийх гээд байна гэжээ.
Монголд ТББ нэрээр бизнес хийгчид олон гэж дуулддаг, тэдний өрөөсөн дугуй гэж таамагласан юм болов уу. Тэгвэл дүгнэлт таамаглал хэтэрхий эрт бөгөөд хөнгөн байна. "Ингэчих болов уу тэгчих болов уу гэж анхааруулж бичлээ" маягийн "санаа зовогчийн" дүрээр харин ч олон түмэнд сөрөг имиж төрүүлэгчид хааяа нэг харагддаг даа. Энэ удаагийнх бол үнэн сэтгэлээс олон түмний төлөө байсан гэж итгэе. Би бол МАЖ-ыг харин ч үлгэр жишээ болохуйц ТББ болчоосой гэж найдаж хүсч яваа хүний нэг. Бизнес хийе гэвэл Японд компани байгуулахад ядах зүйлгүй. Харин ч олон нийтийн байгууллага бол хүмүүсийн сайн дурын санаачлага дээр тулгуурладаг тул хөдөлгөж авч явахад маш хэцүү. Асар их энерги шаарддаг. Ажил унагасан хүнд хариуцлага тооцох арга байхгүй, бас санаан зоргоор шахаж шаардаад байж чадахгүй. Компани байсан бол халаад ч юмуу, цалингий нь хасаад хариуцлага тооцно, өгөө аваатай болохоор амар. Тэгээд ч японд алба ажил хашиж байгаа хүн бол нэг цагийн орлогоор нь тооцоод үзээрэй. МАЖ "бизнес" орлогоороо жишээ нь жилийн дундаж цалин 5 сая иенийг нэг хүнд олгохоор мөнгө олж чадах уу? Тийм мундаг бизнес санаа байвал хэн нэг нь бушуухан нэг Хувьцаат компани байгуулаад хэрэгжүүлэх бизээ. Яахав ирээдүйд бол нэг хоёр стафф, нарийн бичиг ажилд авах хэмжээний байгууллага болох байх гэж найдаж байгаа. Харин яг одоо бол бидний хэдэн нөхөд өөрсдийн үнэт цагаараа "цэвэр алдагдал" хүлээж байна уу гэхээс энд бизнесийн шанс алга даа. Аливаа юмны эхлэлийг тавьж байгаа хүмүүс асар их хүч хөдөлмөрөө түүнд зориулах болж, нэг үгээр хэлбэл "хохирдог". Гэхдээ ингэж байж л нийгэм хөгжинө. Ээж аав нар хүүхдээ өсгөж бойжуулахдаа "өөрөө хохирч байна, алдагдалтай байна" гэж боддоггүй шүү дээ. Байгалийн зөнгөөр хөгжлийн эргэлтэнд хувь нэмэрээ оруулаад явж байгаа нь тэр. 10 жилийн өмнө Японд ирээд будилж байсан хүмүүс одоо хөлөө олчихсон байгаа. Гэтэл 10 жил өнгөрчихөөд байхад дараа үеийнхэн нь яг адилхан юман дээр будилж л явах. Ийм нөхцөлд хөгжил байх уу? Бидний дараа үеийнхэн арай илүү утга учиртай зүйлд толгойгоо ажиллуулж, арай өндөр тувшинд "будилаасай", түүний тулд энэ цаг үед байгаа бид энэ цаг үеийнхээ үүрэг, mission-ийг биелүүлцгээе. Японд удаж байгаа хүмүүсийн хувьд энэ бол цаг үеийн шаардлага, үүрэг. Ийм бодлоор ажиллаж байна.
Юм өгөхгүй бол хийхгүй гэдэг салариманы сэтгэлгээгүй хүмүүс МАЖ-ыг авч явах болно. Дээр "хохирно", "цэвэр алдагдал хүлээнэ" гэж бичсэн, үнэндээ бол эндээс маш их юм олж авах болно. Нүдний өмнөх хоёр гурван халтар төгрөг биш, урт хугацааны "ашиг" олж авах болно. Архины ширээн дээр биш, ийм хамтын ажиллагааны талбар дээр итгэж болох сайхан хүмүүс цугладаг. Сайхан найз нөхөд ямар үнэтэй билээ дээ. Их юм сурна, мэдээлэлд ойр байна, дан ганц гэр ажил гэж биш, нийгэм олны төлөө зарцуулсан цаг, бүтээлч үйлсээсээ урам зориг авах болно. Өдөр тутмын аар саар зүйлд орооцолдсон амьдрал дунд арай өргөн цар хүрээтэй зүйлийг сэтгэж бодож, тийм зүйлийг ярьж, тийм мэдээлэл сонсох болно. Иргэд нь үндсэн ажлынхаа хажуугаар сайн дураар нийгмийн сайн сайхны төлөө юм хийдэг, тэгж чадахуйцаар бие даасан, хөл дээрээ тогтсон, мөн тийм үнэлэмж болоод ухамсар бүрдсэн иргэдтэй нийгмийг би идеал "Иргэний нийгэм" гэж ойлгодог. Нэг зүйлийг зориуд тодруулахад МАЖ бизнестэй холбоотой байх болно. Монгол-Японы хоорондох бизнес, эдийн засгийн хамтын ажиллагааны томоохон гүүр болоосой гэж хүсч байгаа. Статистик мэдээ хараарай, манай улсын экспортын хэдэн хувь нь Хятадаас хараат байна. Япон хэдэн хувийг эзэлж байна. Тэнэг хүн харсан ч дуу алдмаар тоо байгаа вий. Бид япончуудтай зузаан, олон талын хамтын ажиллагаатай найрамдалтай л гэдэг. Гэтэл эдийн засгийн салбарт үнэхээр партнэршип тогтоож чадаж байгаа юу? Манай хамгийн том донор орон, тэгээд л гүйцээ бишүү? Өөрөөр хэлбэл бид япончуудтай хамтран ажиллагчийн, түншийн байр сууринаас биш, юм горьдсон боолын сэтгэхүйгээр харьцаж ирсэн юм. Хувь хүмүүсийн дотор ч тийм харилцаа элбэг байдаггүй гэж үү? Уулзсан японоосоо яаж юм салгах вэ маягийн. Өнөөдрийн ганц зоосны төлөө итгэл алдаж ирээдүйн, урт хугацааны түншлэл, нөхөрлөлийг алддаг.Бидэнд дутагдал байгаа ч манай улс үндэстэн богино хугацаанд алхам алхамаар урагшилж, өдөр өдрөөр сайжирч байна. Сайхан хүмүүс, ухаалаг чадалтай залуус улам олон болж байна. Тийм хүмүүсийгээ дэмжээд, нэг нэгээрээ чадахгүй юмаа олуулаа болж байгаад хийх. Японы аж ахуйн нэгжийн хууль, санхүү гүйлгээний тогтолцоо, бизнесийн ёс жаяг, хэрэглэгчдийн сонирхол зэрэг саадыг давж, монгол бизнесмэнүүд энэ маркэтэд нэвтрэхэд МАЖ тодорхой үүрэг гүйцэтгэж чадвал сайн л байна. Ингээд бичихээр МАЖ зөвхөн эдийн засаг, бизнесийн салбарт эргэлдэх гээд байгаа гэж андууруузай. Япон дахь монголчуудын SOCIAL CAPITAL-ыг арвижуулах, харилцан туслах уламжлал, дэд бүтцийг бий болгоход зорилгынхоо нэг баганыг тавьж байгаа. Энэ талаар тусад нь бичье. Хэлэх амархан хийх хэцүү гэдгийг сайн ойлгож байна. Эцсийн эцэст үүнийг уншиж байгаа Та, энэ үйл хэрэгт жаахан ч атугай хувь нэмэр оруулах юмсан гэж бодохоос, нэг алхам хийхээс л бүх юм шалтгаална.

Хүндэтгэсэн,
Эрин М.Тулгат

Р.Чойномын нууц захидлууд ном

Өнөөдөр нэг амьсгаагаар Чойномдож бас энэ номыг уншив. Захидлуудыг нь нэгтгэсэн хойч үед сургамжтай, хачир амт сайтай ном юм. Энд тэндээс нь эрээвлэн хураавласугай.

"...хүндэт дүү хүү Танаа, ажилд чинь болон уран бүтээлд тань өндөр амжилт хүсэн ерөөж, өчүүхэн болхи нэгэн, хуучны сайн цагт бол асман тойн төдий байх номгүй шүлэгч, онолгүй философич, овилгогүй ард, муу цагийн мунхаг иргэн би, гэрийн мухарт, хөгшид хүүхдийн хэрүүлийн доор бичвэй..."

(Яаж ингэж бэлэн цэцэн үг сад тавьдаг байна аа.)

"... ард түмэндээ хэрэгтэй зүйл хийхээс илүү жаргал байхгүй. Тэр л жаргалаар би цөөн насандаа дүүрэн жаргалаа. Тийм жаргалыг мэддэггүй хүнтэй маргах гэдэг адгийн зовлон байдаг бол, би тийм зовлонгоор насан турш зовлоо..."

("Тийм жаргалыг мэддэггүй хүн" гэдгээр тухайн соц. нийгмийн гар хөл, хүйтэн сэтгэлт, хуурай толгойтнуудыг хэлсэн байх даа. Цаг үеэсээ түрүүлж төрсөн түүнийг өрөвдөх шиг.)

"...Дэндсэн зүйл хиймэл болдог хуультай. Хүн хүнийг, өөрийн үнсдэгээрээ л үнсвэл сайхан үнсэх бөгөөд харин, хачин цэвэрхэн бөгөөд чанга үнсэнэ гэж хэт мэрийвэл нусаа ч наачихаж мэдэх..."

(Үнсэлтээр зүйрлэл авсан нь хамгийн эгэл жирийн, тэгсэн хэрнээ ой тойнд тод буухуйц.)

"...Сая би английн Кеннет Рексрот гэгч шүлэгчийн нилээд уянгыг уншлаа. Хүнд юу ч тулгаж хэлээгүй юм. Тэр ч байтугай юмсыг тийм ийм байдаг гэж нотлоогүй юм. Харин сэтгэл хөдлөм сайхнаар байгаль орчин болон хувийн сэтгэлгээгээ жирийн тэмдэглэсэн хэнээс ч юу ч асуугаагүй, хэнд ч юу ч номлоогүй, тийм л сонин шүлгүүд байх юм. Тэхдээ сэтгэлд нэг их юм хөдөлгөөд, өөрийн эрхгүй хувийнхаа зовлон жаргалыг эргэн бодоход хүргэж ажээ. Энэ ёстой уянгын шүлэг гэгч мөн байхаа?

Манай дорно дахин бол номлол үйлдэх дуртай, Орос өөрийгөө магтах дуртай, Хятад загнах дуртай юмуу даа..."

(Шоронд байхдаа ч тэр, ер нь хаа ч явсан маш их ном уншиж байсан байгаа юм.)

".... Гэвч тайвширч, сэтгэл ханахгүй байна. Хийх ёстой зүйлс бараг эхлээ ч үгүй юм шиг санагдана. Хийх бололцоо нөхцөл олдохгүй, үргэлж орон байр, мөнгө хоёроор гачигдаж яваад, байгалийн заяасан авьяасыг хүмүүст үлдээж чадалгүй буцааж байгальд нь тушаах хэрэг үү? Өдий болтол би заавал хийхгүй бол болохгүй зүйл, хийх онц шаардлагагүй зүйл хоёрыг ялгахгүй явжээ."

(Нас эцэслэх дөхсөн үедээ бичсэн дээрх мөрүүдийг уншаад өөрт гойд авьяас байхгүй ч, оногдсон багахан тархи, зүүгдсэн дөрвөн мөчийн хэргийг олигтой гаргаж чадахгүй явсаар бурхан багшид буцааж өгчихгүй юмсан гэж бодогдож байлаа.)

Р.Чойномын "Гεлεг" тууж

Өнөөдөр Р.Чойномын шоронд байхдаа бичсэн Гөлөг гэдэг бэсрэгхэн туужийг уншлаа. 50-иад оны цэл залуу Улаанбаатар хотын амьдрал, хоёр залуугийн хайр сэтгэл, гунигт хагацал. Амралтаар уншихад хөөрхөн л ном байна.

Гөлөг туужийнхаа тухай нэг захиандаа бичсэнээс иш татъя:

"... сэтгэхүй буюу ижил дасал явдал, хүндэтгэх бишрэх гэгч нь гагц хүнд байгаа зүйл биш, нохойд ч байна гэх гэсэн юм. Нохой зүүдэлдэг. Нохой дасч жигшиж, уурлаж баясч, тэр ч байтугай гашуудан уйлж чаддаг амьтан! Нохой тэмцдэг, цөхөрдөг, бас бодол болон гайхдаг амьтан!...
... Би хэд хэдэн удаа нохой тэжээж, эрхлүүлж, элдэв зүйл эрдэмд сургаж үзсэн. Тэднээ хэрхэн үхэхийг ч үзсэн. Би харамсан уйлж байсан. Би "Гөлөг" гэж тууж бичихдээ, нохойны амьдралыг зураглах гэж бодож эхэлсэн юм. Гэтэл реалист утга зохиол орчин үед нийгэм - төрийн гар хөл байх учиртай болохоор, нохойны аяг зан, амьдрал байдлыг сурталчилсанаар социализмд юу ч нэмэрлэхгүй тул арга буюу түүний эзэн хүнээр уг туужийг бүтээсэн билээ..."
("Өд" сан, Р.Чойномын нууц захидлууд номноос)

風林火山 Салхи, шугуй, гал, уул

風林火山（ふうりんかざん） Японы дайнч улсын үеийн (15-16-р зуун) даймёо Такэда Шингэний цэргийн туганд бичигдсэн 疾如風、徐如林、侵掠如火、不動如山 -ээс авсан алдартай ишлэл.
"Салхи мэт хурдан, шугуй мэт чимээгүй,
Довтлохдоо гал мэт, тогтон барихдаа уул мэт."

疾（はや）きこと風の如く、徐（しず）かなること林の如く、侵掠（しんりゃく）すること火の如く、動かざること山の如し」の通称

Такэда Шингэнээр алдаршсан боловч, түүнээс урд ч цэргийн туганд хэрэглэгдэж байжээ. Уг гарвал нь гэвэл Хятадын эртний цэргийн ухааны ном Сүнз （孫子）-д бичигдэж байсан юм байна.

Батзандан

Яагаад хүмүүс түүнийг буруугаар ойлгоод байдаг юм болоо? Ай хорвоо гэж хатууяа! Бид нар шиг гадаадад байж байгаад, энэ Монгол болохоо болилоо гээд явсан залуу. Явахынхаа өмнө "Туги, энэ эрүүл биш болчоод байгаа Монгол орныг эрүүл болгохын тулд эрэгчин эмэгчнээ үзэх санаатай" гэж мэйлэндээ бичсэн байсан нь санаанд тод. Хэлснээрээ л явж байна.Эрх тушаал, алдар нэрийн төлөө байсан бол ийм зовлонтой, эрсдэлтэй, хамгийн үйлтэй аргыг сонгохгүй шүү дээ. Унгар, Герман, АНУ-д боловсорсон хүн МАХН хавиар жаал гүйгээд л "ахаа эгчээ" гэж ая тал засахад л цаадуул нь манай залгамж халаа гээд хөөп гээд л авчихгүй юу. Цаг хугацаа харуулах байх гэж найдъя.

Сонгуулийн дараах vймээний талаар

УИХ-ын сонгуулийн дараа эх оронд маань томоохон үймээн, 5 хүний эрдэнэт амь эрсдсэн гунигт явдал боллоо. МАХН-ын байрнаас эхлээд СТӨ бусад обьектууд, өв соёлын үнэт зүйлүүд үрэгдэж сүйдэн нөхөшгүй хохирол учирлаа. Мэдээллийг интернэт ТВ, сонин, найз нөхдийн мэйл, Монголд байгаа ар гэрийнхээс утсаар гэх мэт янз бүрийн сувгаар байнга авч байсан бөгөөд энэ цочирдом мэдээнд монгол хүний хувьд зүрх өвдөж, чимээгүй өнгөрч чадсангүй.

Худлаа үнэн нь мэдэгдэхгүй янз бүрийн яриа бол хангалттай сонсогдож байна. Магнай, Батзандан нар залуусыг турхирсан л гэнэ, эсвэл МАХН жүжиг тавьсан л гэнэ, хэсэг бүлэг хүн архи тарааж байсан л гэнэ, бүр байчаад Хятадын явуулга л гэнэ. Хол байгаа би байтугай ойрхон эх орондоо байгаа хүмүүст ч алинд нь итгэвэл зохилтойв, тааж хэлэхэд бэрх болоод байгаа бизээ.

Гэхдээ л энэ дундаас хэд хэдэн зүйлийг хэлж чадах болов уу. Факт биш юмаа гэхэд мөн чанараар нь.

Сонгуульд яах аргагүй элдэв булхай гарсан бололтой. Би интернэт видеогоор МАХН-ын нэр дэвшигч Чойжилсүрэн улайм цайм мөнгө тарааж байгааг үзэж, хоёр нүдэндээ гайхсан. Гэхдээ хэрээ хэрээнийхээ харыг гайхав гэгчээр дан ганц МАХН ч юмуу АН булхайтай биш байхаа. Аль ч намд боломж гарвал булхай хийхээс буцахгүй улсууд байж таарна. Нэг намынхан нь цугласан цагаан тагтаа, нөгөө намынхан нь сүрэг хар хэрээ байв гэж. Дотор нь сайтай муутай нөгөө л хэдэн монголчууд бид нар байгаагаас хойш. Харин булхай нь тодорхой байгаа нэг хоёр тойрог дээр дахин сонгууль явуулбал нийгэмд, ялангуяа залуу хойч үеийнхэнд эерэг мэссэж өгч, жаахан ч атугай эрүүл саруул уур амьсгалыг бий болгоход чухал нөлөөтэй юм. 20 дөнгөж шүргэж яваа залуус уур омог, зэрлэг авирт баригдаж эвдэн сүйтгэж байгаа нь та бидний байгуулж ирсэн увайгүй нийгэмд гомдсон гомдол бухимдлын илрэл гэж хэлж болно.

Цаашилбал энэ удаагийн үймээн бол УЛС ТӨР гэхээс илүү, НИЙГМИЙН БУХИМДЛААС ихээхэн хэмжээгээр хамааралтай байгаа. Зөвхөн Монголд ч биш, дэлхийн олон оронд нефтийн үнийн өсөлт, үнийн инфляцаас болж нийгэмд бухимдал үүсч, зарим орнуудад тогтворгүй байдал үүсээд байгааг бид дуулж байна. Манай орны хувьд ялангуяа сүүлийн арваад жилд ихэссэн баян хоосны ялгаа, төрд үл итгэх, амьдралдаа үл итгэх цөхрөл, гомдол хуримтлагдаж ирсэн гэдэг "архаг хууч" нөлөөлж буй.

Ийнхүү хуралдсан нийгмийн бухимдал сонгуулийн луйвар гэдэг зүйлийг шалтаг болгож сад тавьжээ.

Нийгмийн бухимдал эзнээ хайдаг. Жүжигт эсрэг талын дүр хэрэгтэй. Хамаг зовлонгийн үр таригчийг олж тогтоогоод, олны өмнө дүүжлээд авъя гэх маягийн. Гэхдээ энэ бол хэтэрхий гэнэн бодол бөгөөд, тэглээ гээд үр дүнд юу ч олж долоохгүй. Ядуу байсан бол ядуу чигээрээ л үлдэнэ. Жагсагчдын дунд сөрөг хүчин эргэлзээтэй шалтгаанаар ялагдсанд эгдүүцэж, үнэн мөнийг эрэлхийлж очсон хүмүүс ч байгаа, дээр дурдсан нийгмийн бухимдал гэдэг ерөнхий шалтгаанаас болж бухимдлаа гаргаж ядан очсон, өөрөөр хэлбэл бухимдлынхаа үзүүрийг МАХН-д чиглүүлсэн хүмүүс ч байж. Одоо түүх соёлын дурсгал эвдэж сүйдсэн, гарз хохирол учирсан зэрэг нь өөрөө бухимдал болоод явчихсан, түүнд О.Магнай нарыг, эсвэл Ц.Элбэгдоржийг хараан зүхэж хатгуурын үзүүрийг тийш чиглүүлэх хүмүүс ч байна. Зарим нь ерөөсөө ерөнхийлөгч Н.Энхбаярын хар нүглээс боллоо гэх жишээтэй. Тэгвэл яагаад өөр нэг бурхан бумба нь биш, нөгөө л муу хэлэгддэг муухай царайтай хэд маань биднийгээ оройлоод явж байгаа юм бэ? Энэ бол сайн ч муу ч, манай Монголын байгаа байдал, та бид ард түмний чанарын дундаж түвшин тийм болохоор юм. Толинд хараад өөрийнхөө батгатай нүүрийг дэмий үзэн ядах бус, харин яаж эмчилж засах талаар бодож эхлэх нь эрүүл бөгөөд бүтээлч сэтгэлгээ. Бухимдлын үүсгүүр нь олон бөгөөд нарийн хүчин зүйлээс бүрдэж байхад түүнийг ганц хоёрхон юманд, эсвэл хүнд тохоод, түүнийг занаж зүхээд өнгөрөх нь хялбар бөгөөд ойлгомжтой байдаг байх. Харамсалтай нь ингэснээр нэг удаа бухимдлаа тайлж чадах боловч уг шалтгааныг тайлж үл чадах учир дахиад л давтагдана, тамын тогооноос хэзээ ч гарч чадахгүй.

Тиймээ, тамын тогооноос гарах тухайд бид ярих хэрэгтэй юм.
Жишээ нь энэ удаад юу байв? Хэд хэдэн сэдвээр ярьж болох боловч, энэ удаад хүчний байгууллагын ажиллагааны талаар онцолж хөндмөөр санагдлаа.

Жагсаал сүүлдээ сүйтгэл тонуул болж хувирсан нь анх зохион байгуулсан хүмүүс хариуцлагагүй хандсантай холбоотой байж болох боловч, үнэхээр түмэн хүн жолоодлого алдаж улангассан үед хэд гуравхан хүн тогтооход бэрх гэдэг нь төсөөлж ядах юмгүй. Түүн дээр нь чоно борооноор гэгчээр хулгайч тонуулчид, устган сүйтгэгчид нэмэгдээд тэр гэхийн тэмдэггүй болж. Ийм үед л хүчний байгууллага хэргээ гаргах ёстой. Энэ удаад тэгж чадаагүй бол манай цагдаагийн байгууллага болзошгүй үед хэв журам сахиулах ур чадвартаа цаашид анхаарах ёстой гэсэн дүгнэлт хийж, ажиллах нь зүй. Хэв журам сахиулахаа чаддаггүй, хэрцгийлж дарамтлахыг чаддаг, тэр хоёрыг хольж хутгадаг бол тийм цагдаа бидэнд хэрэггүй.
(Цагдаагийн байгууллага өөрсдөө зориуд ийм үймээнийг зохиоход оролцсон гэдэг яриа ч бас байгаа, гэхдээ түүнд итгэх үү байх уу гэж эргэлзэхийг энд азная)

Онц байдал зарлах талаар ч энэ удаад туршлагагүйтсэн болов уу. Хэдхэн цагийн өмнө иргэд улангасч байсан бол онц байдал зарласны дараа цагдаа нар улангасч, онц байдал нэрийн дор хотоор нэг баривчилгаа хийж, иргэдийг зодож нүдэж, хэлмэгдүүлсэн. Зугтаж яваа иргэнийг араас нь буудаж амь насыг нь хохироосон гэгдэж байгаа, хэрэв энэ үнэн болох нь тогтоогдвол туйлын жигшүүрт үйлдэл. Ихэнх цагдаа ажил үүргээ номын дагуу гүйцэтгэсэн байх, гэхдээ бас цөөнгүй хэдийн цөс нь хөөрч, ажил үүргийн хэм хэмжээг умартсан байна. Үүнд цаашид анхаарах, цагдаагийн ажилтны ёс журмын хэм хэмжээ, онцгой үед биеэ авч явах нормативийг тогтоох, эс биелүүлэгчдэд хариуцлага тооцож байх шаардлагатай нь харагдаж байна. Ялангуяа энэ удаагийн хэргээр иргэдийн амь нас, эрүүл мэндэд халдсан гэмт этгээдүүдийг олж тогтоож хуулийн дагуу арга хэмжээ авах, цааш цаашид хатуу сургамж болгох шаардлагатай.

Цаашилбал албадан саатуулах газарт иргэдийг хэрцгийлэн зодож, галуун цуваагаар явуулах зэргээр шийтгэж, гарыг нь ард нь бариулж толгойг нь хөлөн тушаа тонгойлгож олон цагаар тамласнаар ухаан алдах хүн ч гарсан байна. Хөхүүл хүүхэдтэй эмэгтэй, жирэмсэн эмэгтэй ч тэдний дунд байсан гээд хүний ой тойнд багтахааргүй зүйлүүдийг иргэдийн ярианаас үзлээ. Монгол хүн монгол хүндээ ийм харгис ханддаг болсон юм гэж үү? Гэмгүй явж байгаад тэнд саатуулагдсан, зодуулж гэмтсэн, сэтгэл санааны хохирол хүлээсэн иргэдийн хохирлыг хэн төлөх вэ? Гэм буруутай эсэх нь тогтоогдоогүй байгаа нөхцөлд зодож тамлах (уул нь бол гэмт хэрэгтэн байсан ч хүний ёсоор харьцах ёстой) нь хаана зөвшөөрөгдсөн хууль вэ? Монголын ёс уу?

Энэ удаагийн үймээн бол “ардчилал” гэдэг хүн төрөлхтний томоохон ололтыг гутаасан, сэв суулгасан үйл явдал байлаа. Үүнээс болж жагсаал цуглаан гэдэг юманд бурууг өгч болохгүй. Асуудал ардчилалдаа байгаа юм биш, ардчилалыг зөв ажиллуулж чадахгүй байгаадаа байна. Жагсах, цуглах, эвлэлдэн нийлэх эрх чөлөө бол ардчилалын үнэт зүйлүүд. Түүнийг эрх баригчид ч бай, хэн нь ч бай, та би, өөрөө монгол хүн бөгөөд эх орныхоо ирээдүйд санаа тавьдаг л хүн бол зүй зохистой явуулах, дахиж буруу тийш хазгайрахгүй байхын тулд анхаарах, гэхдээ хамгийн гол нь хадгалж хамгаалж явах нь зүй.

Манай ардчилал Ардчилсан Намын өмч биш, Ардчилсан Холбооны ч өмч биш, 1992 онд Үндсэн хуулиа баталсан монголчууд бидний бүгдийн үнэт өмч. Хэрэв МАХН үүнийг огоорч төв байраа шатаалгасан хорсол занал, “үзүүлээд өгье та муусайнд” гэх бардамналд автаж, ардчилалын нэр хүндийг унагах, түүний үнэт зүйлүүдийг хааж боох, энэ удаагийн явдлыг өөрсдийн байр суурийг бэхжүүлэхэд явцуугаар ашиглавал төдий чинээ холын бодолгүй, түүхийн өмнө хариуцлагагүй байгаагаа харуулсан хэрэг болно. Олон мянган гишүүнтэй, Монгол орныг удирдан чиглүүлж байгаа ахмад намд ухаалаг, алсын хараатай лидерүүд байгаа гэдэгт эргэлзэхгүй байна. Цаашдын өрнөл сонгуульд ялсан, энэ удаагийн үймээнээр хохирогчийн байранд байгаа МАХН-ын гарт байна. Үнэхээр төлөвшсөн нам эсэх нь шалгагдах цаг иржээ.

Өлгий

За хө хорвоогийн жамыг дагаад, сажлаад явж байна даа. Блогоо тоосонд даруулаад байх зуураа нэг данхгар хүүтэй боллоо. Хэдэн сарын өмнө гадуур явж байхад жирэмсэн эмэгтэйчүүд нүдэнд тусдаг болоод байсан, одоо жаахан хүүхдүүд хараанд өртөх боллоо. Амьдрал хэдэн градусаар ч юм эргэв, авдаг сонирхдог юм ч шал өөр болов. Хүүхдээ хуурайлангаа "өлгий"-ий тухай бодох жишээний.

Япончууд хүүхдийг өлгийддөггүй. Халуун зунаа байг гэхэд өвөл ч өлгийдөхгүй шүү. Бидний монголчууд яагаад өлгийддөг болчихсон юм бол оо? Бас өөр ямар үндэстэн өлгийддөг бол? Лав ховор байх.

"Хөл нь тэгшхэн болдог болохоор өлгийддөг" гэж боддог хүн ч байдаг юм билээ. Гэхдээ тэр юу л бол. Шалтгаан нь биш, зүгээр үр дүн нь л байх. Хөдсөн дээлтэй хээгүй монгол ахуй хүүхдийн хөл тэгш гоо байх тухай бодохтой манатай байсан биз. Угаасаа гурав дөрвөн наснаас морь унахад л амархан дугуйрна биз дээ.
Миний бодлоор хүйтэн жаварт хүүхдээ цохиулахгүй гэдэг л том шалтгаан байсан болов уу. Сайн баглаж боохгүй бол нялх хүүхэд хэд савчаад л тавьсан даавуу хөнжлийг зайлуулчихна. Угаасаа хөдлөх зуур сэвэлзээд дааруулчихна. Жимбийтэл нь боовол хүйтэнд алзахгүй.
Гээд байж байтал бас нэг юм мэдэж авлаа.

Хүүхэд өлгий ч юмуу, тиймэрхүү бариу давчуу орчинд тайван амгалан байдаг юм байна.
Саяхан интернэтээр нэг "ороовч" (?) авлаа. Эхчүүд биеэрээ ороосон даавуунд хүүхдээ оруулж, гэр орны ажил хийх, нааш цааш явахад гараа чөлөөтэй байлгадаг тийм өлгийрхүү юм байдаг юм байна. Зургийг нь тавив. Давчуу гэж жигтэйхэн. Нуруу нь бөхийж, хөл гар нь хавчигдаад, өрөвдөлтэй бөөрөнхий юм болчихдог. Тэгсэн байтал, тэр дотор оруулахаар хүүе хаая гэхийн зуургүй унтаад өгдөг юм. Их сонин. Бидний насанд хүрсэн хүн бол нэг тэниймээр санагдаад лав унтаж чадахгүй ээ. Харин нялх хүүхэд эхийн хэвлийд тийм байрлалтай байсан болохоор дасчихсан, харин ч тайван байдаг бололтой. Хүүхэдтэй эмэгтэйчүүдэд хэрэглэж үзэхийг зөвлөмөөр тустай эд байна.
Өөрийнхөө гарыг өөрийн гэж мэддэггүй байх үедээ (манай хүү одоо яг тийм) савчсан гарнаасаа өөрөө тух алдаж уйлж байгаа энэ амьтад томчууд бидний төсөөлснөөс огт өөр ертөнцөд амьдарч байна аа.