Профилио өөрчлөв

 Блог дээрх профилио өөрчлөв. Өөрийн түүх гэдэг үүднээс хуучныг нь дор хуулбарлан тавилаа. Японд, Софтбанк группт ажиллаж байсан үеэс хойш цаг хугацаа, орон зайн олон өөрчлөлт гарсан байна, гэхдээ үндсэн үзэл санаа минь хэвээр.

--------------------
Чих тавьж явдаг, дотроо бас элдвээр бодох дуртай сэдэв бол мэдээлэл холбоо ба санхvv. Монголын эдийн засагт нэн чухал салбарууд гэж ойлгодог. Харин ямар ч шилдэг аргыг олж, шидэт эмийг уулаа гээд хvний хєгжил, ялангуяа хvмvvсийн дотоод сэтгэлийн хєгжил vгvй бол хєгжил гэж vгvй. Дээрх гурав нь миний тэмдэглэлийн гол тvлхvvр vгс байх болов уу.

Итгэл хvлээх, шударгыг эрхэмлэх хvмvvсийг байдаг чадлаараа дэмжиж, нийгэмд тийм хvмvvс хождог, гол дvрийг бvтээдэг болох цаг vеийг нэг миллиметр ч болов ойртуулахын тєлєє явна.

/Эрин М.Тулгат/

Иргэд, сонгогчиддоо хандаж....

БЗД-ИЙН ИТХ-Д АРДЧИЛСАН НАМААС
НЭР ДЭВШИГЧ МАЙНБАЯРЫН ТУЛГАТ 

2012-11-14

Иргэд сонгогчид оо, энэ сарын 21-нд болох дүүргийн сонгуульдаа ач холбогдол өгч оролцон, сонголтоо заавал хийгээрэй. УИХ дээр улс орны хэмжээний томоохон асуудлыг хэлэлцэж шийддэг бол, Дүүргийн хурал дээр та бидний хороо хорин, хог шороо, гараад явдаг зам, хүүхдээ өгдөг цэцэрлэг, орон сууц, гудамж талбайн асуудлыг хэлэлцдэг, иргэдийн амьдралд хамгийн ойр дөт асуудлыг шийддэг билээ. Тийм чухал сонголтыг та бид одоо хийх гэж байна.  

22 ЖИЛ НЭГ НАМ УДИРДЛАА, ОДОО БОЛЛОО

Нэр дэвшиж буй миний бие энэ дүүрэгт төрж өссөн, энэ дүүрэгт өнөөдөр амьдарч байна. Намайг багад “Найрамдлын район” маань хотын хамгийн элит, цэвэрхэн дүүрэг байсан. Сансарын тунел бол тухайн үеийн Улаанбаатарын нүүр царай байлаа. Микрт Монголын элитүүд амьдардаг байсан. Оросын мэргэжилтнүүд ч олноор амьдарч байсан, цэвэрхэн, сайхан дүүрэг байсан билээ.

Тэгтэл энэ дүүрэг өнөөдөр ямар байр байдалтай байна вэ? Баянзүрх дүүрэгт Ардчилал ялснаас хойш 22 жилд Ардчилсан нам нэг ч удаа гарч ирсэнгүй, засаг барьсангүй. Нэг нам, ө.х. Монгол Ардын Нам дангаар удирдаж ирсэн байдаг. Үүний үр дүнд өнөөдөр мнай дүүрэг тохижилтоор хамгийн муу 2 дүүргийн нэг нь болчихсон явж байна. 700 айл гэрэл цахилгаангүй байна. Хойшоогоо уул руугаа айл өрх тэр чигээрээ хаягдаж орхигджээ. Хогондоо дарагдсан, гэрэлтүүлэггүй, шороотой, хальтиргаатай харанхуй гудамжинд иргэд маань бүдчин амьдарч байна. Баянзүрх дүүрэг маань ашигтай ажилладаг дүүрэг, энэ нь аж ахуйн нэгж олонтой, татварын орлого сайтай учраас юм. Гэтэл алдагдалтай буюу татаасаар амьдардаг СХД болон бусад дүүргээс дор тохижилттой, ард иргэд нь ядуу, дүүрэг нь ядуу ийм байдалтай байна.

 

Хүүхдийн цэцэрлэг, сургууль байх ёстой хэмжээнээс хоёр дахин ачаалалтай ажиллаж байна. Ө.х. 25 хүүхэд сурч хүмүүжих ёстой газарт бидний хойч үе болсон хүүхэд багачууд маань 50-иулаа чихцэлдэн байна. Манай 4-р хороонд цэцэрлэг алга. Дүүргийн хэмжээгээр 3 хүүхэд тутмын 2 нь цэцэрлэгт явж чадахгүй байна. Гэр хороололд төрийн үйлчилгээ хүрч очихгүй, байшин хороололд зөвшөөрөлгүй байшин, баруун зүүнээс таглаж босгосон хэрмэл хашаа. Асуудал овоорч, иргэд хохирч байвч хандах газаргүй, сонсох хүнгүй байна. Энэ мэт овоорсон асуудлуудыг жагсаан тоочоод байж болно, тэр бүгдийг шийдэх арга зам, хийх ажлыг дүүргийн АН мөрийн хөтөлбөртөө бүрэн тусгасан байгаа. Бид мөрийн хөтөлбөрийнхөө дагуу бүрэн эрхийнхээ хугацаанд шийдээд явах болно.

ОЧИХ ГАЗАРГҮЙ ЦӨХӨРСӨН ИРГЭД

Асуудлуудыг жагсааж байгаад шийдэх нэг хэрэг, үүнд бүх нам бүх нэр дэвшигчид харахад төстэй олон янзын мөрийн хөтөлбөр зарлан тунхагласан байгаа. Харин энд би өөр нэг чухал зүйлийг онцолж хэлмээр байна. Тиймээ, өнөөдөр манай олон иргэд өмнөө тулгарсан асуудлыг хэнд хэлж, хаана шийдүүлэхээ мэдэхгүй, айлын шоовдор хүүхэд шиг засагтаа гомдсон байдалтай болжээ. 4 жилийн өмнө сонгогдсон дүүргийн хурлын тэр төлөөлөгч одоо хаана явна вэ? Иргэд тэр нөхрийн нэрийг мэддэг үү? Тэр хүн иргэдээ төлөөлж, иргэдийнхээ төлөө ажиллана гэчихээд яагаад таг суучихсан юм бэ? Иргэдтэй уулзалт хийгээд явж байхад маш харамсалтай зүйлийг мэдэрч байна. Тэд нэр дэвшигчдэд итгэхээ больжээ. Хэн нь ч гарсан ялгаагүй, сонгуулийн үеэр баахан сайхан ярьчихаад сонгогдсоныхоо дараа таг болдог гэж. Баянзүрх дүүрэгт 22 жилийн туршид ноёрхохдоо Ардын нам иргэдийн итгэлээр ингэж тоглосон байна. Сонгогдсон төлөөлөгчид өөрийг нь сонгосон тэр л хүмүүсийг маргааш нь гэхэд мартдаг юм байна.

Хүн өвдвөл эхлээд өрхийнхөө эмнэлэг рүүгээ явдаг шиг, иргэд маань асуудал тавих бол эхлээд өөрсдийг нь төлөөлнө гэж сонгогдсон тэр нөхөр дээр яваад очих ёстой. Иргэд төлөөлөгчөө сонгоно, төлөөлөгч нь дүүрэг, хорооны засаг дарга, ажлын аппарат иргэдийнхээ төлөө ажиллаж чадаж байна уу үгүй юу иргэдийгээ төлөөлөн хяналт тавьж, хариуцлага тооцдог тэр систем рүү бид одоо орох ёстой.

Хэрэв би Иргэдийн төлөөлөгч болвол намайг сонгосон иргэдтэйгээ тогтмол уулзалт хийх болно. Иргэдээ зөвхөн сонгуулийн үеэр сонсдог Ардын намын арга барилыг халж, иргэдийн санал хүсэлтийг байнга хүлээж авдаг, хариу өгдөг, эргэх холбоотой байдаг, “иргэдийн төлөөлөгч” гэдэг тэр үгийн утга учрыг жинхэнэ ёсоор нь гаргадаг тийм төлөөлөгч байх болно. Очих газаргүй болчихсон иргэд маань очоод хэлдэг газартай, сонсдог хүнтэй болно. Тэр хүн нь хороо хоринд ажил хийх ёстой тэр л хүмүүсээр ажлыг нь хийлгэж, хариуцлагыг нь тооцож өгнө. Бид Баянзүрх дүүрэгт хоноцын сэтгэлээр хандсан өмнөх нөхдийн алдааг давтахгүй, тэдний явсан замаар явахгүй ээ. Бид энэ гажуудлыг засч, байх ёстой зүйлийг байр байранд нь тавих болно.

НАМЧИРХЛААС ҮҮДЭХ АЛАГЧЛАЛ

Манай нийгэм өнөөдөр нам төвтэй нийгэм болжээ. Төр нь иргэдэд биш, намд үйлчилдэг жишиг Ардын намын жилүүдэд тогтжээ. Иргэд дуртай ч дургүй ч, намын гишүүн байх, намын ажилд оролцохоос аргагүй байдал үүсчээ. Энэ бол нам бүхний дээр сандайлдаг  социализмын тэр тогтолцоо одоо хэр амь бөхтэй байгаагийн илрэл. Социализмын үед “нараа дагавал даарахгүй, намаа дагавал алзахгүй” гэдэг зүйр үг байдаг байсан, тэр үг Ардчилал ялсан өнөө үед ч хүчин төгөлдөр үйлчилж байна. Яагаад вэ? Тэр бол манай улс төрийн ууган хүчин гэж өөрсдийгөө нэрлэдэг МАН буюу хуучнаар МАХН-тай салшгүй холбоотой.

Нам гэдэг үг “нам нийлж, сэм хуйвалдах” гэдгээс гаралтай гэдэг. Ард иргэдэд нээлттэй биш хаалттай байдаг, зөвхөн хэдэн нөхөд нам нийлж өөрсдөдөө зориулсан, дарга нарт зориулсан шийдвэр гаргадаг ийм байдалтай явж ирлээ. Тэд “иргэдээ сонсоё” гэдэг аяныг кампанит ажил болгон хийдэг өөрөөр хэлбэл, иргэд тэр үед л үгээ хэлж чаддаг, бусад үед нь үгийг нь тоож сонсдоггүй.

Хуучин социализмын үед бүх шатны албан байгууллагад намын үүр байдаг, нам нь нийгмийг бүхэлд нь хэрсэн сүлжээ байгууллагаараа дамжуулан удирдаж, хянадаг байлаа. Ардчилал ялснаар нэг намын ноёрхол эцэс болсон ч, манай ууган улс төрийн хүчин болох МАХН, одоогийн МАН өмнөх арга барил, зуршлаа улам нарийсган хөгжүүлж, Монголын нийгмийг өөрийн намын сүлжээгээр дамжуулан барьж, хянаж ирсэн юм. Тэд иргэдээ намаар нь ангилан алагчилж, төрийн үйлчилгээ, төслийн үр өгөөжийг өөрийн намын хүмүүстээ өгдөг нь одоо нэгэнт жишиг шахуу болжээ. 

Ийнхүү МАН нь хагас нам, хагас төр болж, намын ажил төрийн ажил хутгалдаж, төрөөс санхүүжиж ирсэн юм. Энэ байдал өнөөдөр Монголын нийгэм намаас хамааралтай, намаас болж хагардаг ийм гажуудал үүсэх эх үндэс болж өгсөн юм. Өнгөрсөн сонгуулиар тэд дүнгээ авч, Засгийн жолоог барих эрхээ ард түмнээс алдсан, төрөөс санхүүждэг, баяждаг арга барилдаа дассан тэдэнд амь тарианаасаа салах нь туйлын хүнд байгаа бөгөөд, “Ардчилал устлаа, төр жолоогоо алдлаа” гэх зэргээр уйлан хайлж, өрөвдүүлэхийг хичээж байна.

АН иргэдээ алагчилж үздэг Ардын намын арга барилыг халах болно оо. АН нам төвтэй нийгмийг халж, иргэн төвтэй нийгмийг бий болгоно. Ардчилалынхны унаган төрх бол ил тод байдал юм. АН засаг авснаар Иргэний танхим амь орлоо. АН нийслэлд гарч ирснээр өмнө нь хэн ч анзаардаггүй байсан Нийслэлийн ИТХ нүднээ ил болж, тэнд яригдаж байгаа зүйлүүд, гарч байгаа шийдвэрүүдийг нийслэлийн иргэд УИХ-ын чуулганаас дутахгүй сонирхон үздэг боллоо. Далд, хаалттай, хэдхэн хүний дунд явагддаг хурлууд иргэдийн өмнө нээлттэй, ил тод боллоо. Иргэд үгээ хэлэх, хандах газартай боллоо, тэдний яриаг сонсох тусгай дугаарууд байнгын ажиллагаанд орлоо. Нийгэмд өөрчлөлт шинэчлэл мэдрэгдэж, хүмүүст итгэл найдварын гал аслаа.

АН ХЭЛСЭНДЭЭ ХҮРЧ ИРСЭН, ГЭТЭЛ ЯАГААД...

АН анх малыг малчдад гэсэн, малчдад нь өгсөн. Орон сууцыг суугчдад нь гэсэн тэдэнд хувьчилсан. Газрыг хувьчилж эдийн засгийн эргэлтэд оруулсан, иргэдээ гадаадад чөлөөтэй зорчих эрхтэй болгоно гэсэн болгосон. Хүүхдийн мөнгө анх олгосон. 2008 оны сонгуулиар амалсан Эх орны хишиг 1 сая 500 мянган төгрөгтэй дүйцэх хувьцааг олгоно гэсэн, үүнийгээ олгож, өнөөдөр иргэн бүрийн Хүний хөгжлийн дэвтэрт 1072 ш хувьцаа бичээстэй байгаа. АН өнөөдрийг хүртэл тавьсан зорилго, хэлсэн үгэндээ эзэн болж ирсэн.

Тэгвэл яагаад өнөөдөр монголчууд нуруу тэнэгэр амьдарч чадахгүй байна вэ? АН ч гэсэн төр барилцаж байсны хувьд үүнд хариуцлага хүлээх ёстой бишүү, гэж зарим хүн асуудаг. Үүнд хариулт өгье. Тиймээ, АН 1996 онд Засгаа байгуулж байсан, түүнээс хойш хэд хэд хамтарсан засагт орсон, УИХ-д тэд суусан, хууль журам гаргалцаж байсан. Харин асуудлын гол нь АН нийслэл болон дүүрэг, хороонд, анхан шатанд олонхи болж чаддаггүй байсан, тэнд аанай л МАХН буюу одоогийн МАН гүн бат шигдэж байснаас үүдэж дээр гаргасан хууль, доош хөрсөн дээр бууж амьдралд хэрэгжихдээ огт өөр үйлчлэлтэй болж ирснээс юм. Ардчилал ялснаас хойш 22 жил өнгөрөхөд ардчилалын үр шим манай энгийн ард иргэдэд наалдаж, мэдрэгдэхгүй, ардчилал жинхэнэ утгаараа хөгжихгүй байгаагийн цаад шалтгаан нь төрийн болон орон нутгийн өөрөө удирдах дунд болон анхан шатанд нэг нам байнга ноёрхож, дээр нь хэчнээн зөв зүйтэй санаачилга шийдвэр гарсан ч, дунд болон доод шатанд гажуудуулж, нийгмийн нэгхэн хэсэгт үйлчилсэн нөгөө сүлжээ, арга барилаараа нийгмийн баялагийн хуваарилалтыг алдагдуулж байсантай холбоотой.

Газар хувьчлалын хууль гарч, иргэд газраа өмчилж, эдийн засгийн эргэлтэд оруулах боломж олдсон ч, тэр нь иргэдэд биш, дарга нарт үйлчилдэг дунд болон анхан шатандаа гажуудсан. Хотын газрыг газрын наймаачид сөөм газар үлдээлгүй завшиж дуусгалаа. Энэ бол газар хувьчлалын хууль нь ардчилсан зарчмаар батлагдлаа ч, доороо тэрхүү хуулийг хэрэгжүүлэх, хувьчлалын ажлыг гардан явуулах шатанд ардчилалгүйгээр, шударга бусаар явагдснаас болсон. Тэд байгаа газар ардчилал завхарч, замхарсан.

ЭРХ МЭДЛЭЭС ЗУУРСАН ХЭВЭЭР ХЯНАНА ГЭДЭГ ЛОГИК

Нийслэл хотод өнгөрсөн сонгуулиар Ардчилсан Нам анх удаагаа яллаа. Бат-Үүл даргын тэргүүлсэн хотын шинэ удирдлага эрч хүчтэй ажиллаж, нүдэнд харагдаж гарт баригдах шинэчлэл, дэвшлийг хийж чадаж байгаа нь харагдаж байна. Дүүрэгт хэрэв АН ялвал бид нэгэн баг болж, нийслэлд хэрэгжиж эхэлж байгаа бодлоготой уялдсан дүүргийн шинэчлэлийг хийгээд явах юм.

Үүний эсрэг Ардын нам өнөөдөр “төрийг хазаарлана, хянана” гэж мэдэгдэж байна. Арай л чөдөрлөнө, тушна гэчихсэнгүй. Тэдний хувьд орон нутаг дахь эрх мэдэл нь төрөөс санхүүждэг, амьдардаг амь тарианых нь сүүлчийн боломж юм. Тэд түүний төлөө үхэн хатан тэмцэж байна. Дүүрэгт МАН сандайлан сууснаар Ардчилсан намыг хянана, хазаарлана гэж ярьж байна. Өөрсдөө засгийн нэг хэсэг нь болчихоод тэр засгаа хянана гэж байдаг юмуу? Нийслэлийн удирдлагаас гаргах бодлого, шинэчлэл, шийдвэрийг Дүүрэг дээр цааш хэрэгжүүлэх ёстой болохоос Нийслэлийн удирдлагыг дүүргийн удирдлага хянана гэж юу байдаг юм бэ? Өөрсдөө эрх мэдлээс зуурсан хэр нь тэрхүү эрх мэдлийг хянана гэсэн зөрчилтэй зүйлийг тэд ярьж байна. Жинхэнэ ёсоор хянъя гэвэл сөрөг хүчин болж байгаад, эрх мэдлээ өгч байгаад хянах хэрэгтэй. Харамсалтай нь тэд хяналт хийх, сөрөг хүчний үүргийг ном ёсоор нь биелүүлэхийг хүсээгүй. Төрийн амин дуслаа алдахгүйн тулд хяналт гэдгээр бамбай хийж байна. Сөрөг хүчин нь сөрөг хүчин байя, хоёрын хооронд байдлаас салъя. БЗДүүргээс Д.Ганхуяг, Ж.Батзандан нарын гишүүд УИХ-д гарсан, Нийслэлд Бат-Үүл баатар жолоо атгалаа. Бид нэг баг болж ажиллана. Нийслэлээс дүүрэг, хороо руу, дээрээсээ доошоо хүртэл нэг чиглэл, нэг бодлого, нэг хөтөлбөрөөр ажиллаж, 4 жилийн дараа хариуцлагаа “би энэ хэсгийг нь, чи үүнийг нь” гэхгүйгээр, хамтдаа хүлээсэн шиг хүлээе.

ЭЦСИЙН БҮЛЭГТ СЭТГЭЛ Л ДУТЖЭЭ

Монгол орон маань 1.5 сая хавтгай дөрвөлжин метр газар нутагтай, хүн бүл цөөн хэр нь өнөөдөр Улаанбаатар хотод алга дарам газар олдохоо байж, монгол хүн явах талбайгүй, хаашаа л харна хашаа хэрэм, зам дээр нь битүү түгжрэл болжээ. Бид газартай хэрнээ газаргүй хүмүүс ажээ.

Монгол орон 45 сая малтай. Нэг хүнд ногдох малынхаа тоогоор дэлхийд тасархай нэгд орно. Гэтэл өнөөдөр монголчууд бид гэртээ махгүй, махныхаа үнийг дийлэхгүй сууж байна. Бид малтай хэрнээ махгүй хүмүүс ажээ.

Монгол орны нутаг дэвсгэрийн ихэнх нь нүүрсний баялагтай. Зөвхөн ТТ орд гэхэд өнөөгийн хүчин чадлаар 100 жил ашиглах нөөцтэй гэдэг. Түүний цаана нүүрсний олон том орд газар бий. Тэгтэл монгол хүн өнөөдөр нүүрсээ авч чадахгүй гал алдах дээрээ тулсан юм. Үүнд Ардчилсан засгийн газар арга хэмжээ авч, галзууртал өссөн нүүрсний үнийг тогтоон барьлаа. Бид нүүрстэй хэрнээ нүүрсгүй хүмүүс болчих гээд байна.

Би энд Монголд байхгүй юмны тухай яриагүй, бидэнд байгаа, байх байхдаа маш их байгаа малын тухай, газрын тухай, нүүрсний тухай ярьж байна. Ямар нэг далайн ус ч юмуу, манайд байхгүй халуун орны амьтан ургамалын тухай яриагүй байна. Яагаад бидэнд байгаа тэр зүйл, яагаад иргэдэд маань хүртэхгүй, олдохгүй байгаа юм бэ? Энэ бол иргэдээ боддоггүй, төрийн, дүүрэг, хорооны, шат шатны дарга дарганцаруудын сэтгэл дутсаных. Бат-Үүл баатар ажлаа хүлээж аваад нийслэлийн өмнөх удирдлагын байр байдал, ажлын үр дүнг хараад цочирдож бүр гайхшаа барсан тухайгаа халаглан ярьж байсан. Улаанбаатар хотыг удирдаж ирсэн МАН-ын лидерүүд энэ хотыг тонож дээрэмдэж гүйцжээ. Тэд арай хэтэрхий хоноцын сэтгэлээр хандаж ирснийг хараад үнэхээр цочирдмоор. Тэд ядаж үр хүүхэд энэ хотод амьдарна гэдгийг боддоггүй юм байхдаа, эсвэл тэд баяжиж аваад гадагшаа дайжина гэж боддог юм болов уу гэж. Хот нь хогтой, түгжрэлтэй, газаргүй, бохирдолтой, утаатай, хордлоготой боллоо. Цөөхөн нь хагартлаа баяжиж, олонхи нь ядуурлаа. АН энэ бүхэнд цэг тавих болно.

ХОНХНЫ ДУУГ ӨРТӨӨЛҮҮЛНЭ

Миний авга ах сэтгүүлч, дуучин, Ардчилалын алтан хараацай нарын нэг “Хонхны Цогтсайхан ах маань 22 жилийн өмнө Монголын нийгэмд ардчилал, шударга ёс, эрх чөлөөг авчрахаар тэмцэж, тэрхүү хувьсгалыг гардан хийлцэж байсан юм. Миний төрж өссөн гэр бүл, өвөө эмээ, ах дүү нар маань бүгдээрээ Ардчилалыг дэмжигчид, энэ он жилүүдэд ардчилалын төлөө явсан. Гэтэл тэр бүхний үр дүн өнөөдөр бүрэн утгаараа гарч чадаагүй байна. Авга ах Цогтсайхан маань, аав ээж маань өнөөгийн ийм иргэд нь орхигдсон, дарга нар нь туйлсан нийгмийг бий болгохын төлөө тэмцээгүй юм. Одоо бидний өмнө ардчилалыг жинхэнэ утгаар нь хөгжүүлэх үүрэг хариуцлага ногдож байна. Тэд 90 онд Ардчилсан хувьсгалыг хийсэн, тэгвэл шинэ үеийн залуус бид одоо тэрхүү хувьсгалыг жинхэнэ утгаар нь ялалтанд хүргэх, Ардчилалын үр шим манай ард иргэдэд жинхэнэ утгаараа хүрдэг болгохын төлөө ажиллах хэрэгтэй боллоо. Үүний тулд би нэрээ дэвшүүлж, улс төрд хөл тавихаар шийдсэн билээ. 

Та Ардчилсан Засгийн бодлогыг дэмжиж байгаа бол, Бат-Үүл баатрын хэрэгжүүлж эхэлсэн Нийслэлийн шинэчлэлийг дэмжиж, түүнийг хороо дүүрэгт, өөрийн өрх гэрт хүргэхийг дэмжиж байгаа бол Ардчилсан намд саналаа өгөөрэй.

Олуулаа сайхан амьдрах, олуулаа хамтдаа нуруу тэнэгэр, олуулаа том мөрөөдөлтэй, мөрөөдлийнхөө төлөө ажиллаж амьдарч, амьдралын баяр баясгаланг эдэлдэг тийм нийслэл хотыг бид байгуулах болно. Хүн рүү сэтгэлээ нээсэн он жилүүд болгохоор, төрийн албан хаагчид, түшмэд нар нь дарга руугаа хардаг биш, ард иргэд рүүгээ хардаг болгохоор Ардчилсан нам ажиллаж байна. Энэ 4 жил бол Ардчилалын хөгжилд шийдвэрлэх 4 жил байх болно. Түүнийг бид багаараа, иргэдтэйгээ, олуулаа хийх болно.

Анхаарал тавьсанд баярлалаа.

ЭРИН ОВОГТ М.ТУЛГАТ

Б.Франклин "Миний намтар" хэвлэгдлээ

Б.Франклин "Миний намтар" (Д.Ганзоригийн орчуулга) ном энэ долоо хоногоос худалдаанд гарч эхлээд байна.
Номыг редакторлахад миний бие оролцсон бөгөөд, редакторын зурвас болгож бичсэн өмнөх үгийг блогтоо буулгая.
-----------------------------------
Уншигч таны гарт “анхны Америк хүн” гэгддэг улс төрч, засаглагч, дипломатч, сэтгүүлч, бизнесмэн, эрдэмтэн, дэлхийн түүхнээ алдаршсан гайхамшигт хүмүүн Бэнжамин Франклины “Намтар” ном монгол хэлээр хөрвүүлэгдэн очоод байна. Энэ эрхэм хүний дүр танд хаа нэгтээ харсан мэт танил санагдаж магадгүй. Тиймээ, Америкчууд өөрсдийн улс нийгмийг үндэслэгчээ үеийн үед дурсан санахаар 100 долларын мөнгөн дэвсгэртдээ хөрөг болгон залсныг анзаарсан тань тэр болов уу.
Тэрээр АНУ-ын Тусгаар тогтнолын тунхагийг үзэглэж, тусгаар тогтнолын дайнд гар бие оролцож байснаараа Америкийг үндэслэгч эцгүүдийн (The Founding Fathers) жагсаалтын тэргүүнд зүй ёсоор ордог бөгөөд, Америкийн орчин үеийн капитализмыг үндэслэгч гэгдэн хойч үеийнхнийхээ бахархал, хүндлэлийг хүлээж ирсэн билээ.
Английн колони байсан тухайн үеийн Америк нь газар газрын шинэ амьдрал хайгчид, эрэлчдээс бүрдсэн эрч хүчтэй, залуухан орон байсныг та бид мэднэ. Олон янзын шашин, хэл заншил, үзэл бодолтой хүмүүс дундаас Америкийн гэх өвөрмөц нэгэн түүх, соёл бүрэлдэж байлаа. Тэгвэл тэр нийгэмд хүмүүс нь юу бодож байв, нийгмийн байдал нь ямар байв, чухам тэр нийгмийг дэлхийн тэргүүлэгч, удирдагч гүрэн болгон хөтөлж чадсан лидерүүд нь ямар бодол сэтгэлтэй, ямар хүмүүс байв гэдэгт энэ ном хариулт өгч байна. Бэнжамин Франклин нөр хичээнгүй, даруу, бүтээлч чанар, зөв сэтгэл, зөв журмыг эрхэмлэн мөрдөхийн зэрэгцээ бизнес болоод улс төр, гадаад харилцаа, шинжлэх ухаан гээд оролцсон талбар бүртээ амжилт гаргаж, хувь нэмрээ оруулж чадсан нь тухайн үедээ ч тэр, дараа дараагийнхаа үедээ ч тэр үлэмж дууриал болж ирсэн юм.
Франклины “Намтар” ном энэ цаг үед монгол хэлнээ бууж, монгол уншигчдын гарт хүрч байгаа нь тун цаг үеэ олсон, чухал ач холбогдолтой явдал гэдгийг энд онцолж дурдмаар байна. Учир нь манай орон ардчилсан, чөлөөт нийгэмд шилжээд 20 жилийг үдэж, нэг үеэ бодвол шинэ нийгмийн үндсэн бүрэлдэхүүнүүд, хууль эрхзүйн орчин, институтууд бэхжээд байгаа билээ. Шилжилтийн өнгөрсөн зурвас үед хэн хууль журмын цоорхойг ашиглаж чаддаг, зарим тохиолдолд хэн хэнэггүй завшиж чаддаг нь амжилт олох жишээ цөөнгүй байв. Нийгэм төлөвшөөгүй байхад ёс суртахууны үнэлэмж ихээхэн уналтад орох, хүнийг хэмжих зүй ёсны үнэт зүйлүүд уланд гишгэгдэх байдал газар авахдаа амархан.
Тэгвэл одоо нэг үеэ бодвол системийн элементүүд зугуухан бэхжиж байна. Цаашид нийгэм жам ёсныхоо хөгжлийн дагуу, нийгэмд хэрэгтэй хүмүүсийг, тийм үнэт зүйлийг шаардаж эхэлнэ. Өөрөөр хэлбэл шинэ үеийн Монгол оронд Франклины адил зөв ариун сэтгэлийг эрхэмлэгч, уйгагүй хөдөлмөрч, нийгмийн харилцаан дахь зөв үнэлэмжийг дээдлэгч залуу үе хүч түрэн орж ирэх болов уу гэж миний бие найдаж явдаг. Үүнд “Намтар” ном тодорхой хэмжээгээр түлхэц өгч чадна гэдэгт итгэлтэй байна.
Нөгөөтэйгүүр, Монгол орны хувьд ойрын хэдэн жилд үсрэнгүй хөгжиж болох тун хариуцлагатай цаг үе тулж ирээд байна. Байгалийн асар их баялаг нь зөвөөр залвал хөгжил дэвшлийг, буруугаар өнхөрвөл мөнхийн ядуурал, нийгмийн доройтол, зарим тохиолдолд дотоодын дайн самуунд хүргэдгийг дэлхийн олон орны бэлэн туршлага бидэнд сануулдаг. Тэгвэл энэ орныг цаашид зөв залахад алсын хараатай удирдагчид, сэхээлэг иргэний нийгэм, тийм иргэдийн эзлэх хувь, тэдний идэвхтэй оролцоо нэн чухал юм. Франклины хойч үеийнхэндээ зориулж бичсэн энэ ном манай нийгмийн гишүүдэд, ялангуяа залуу үеийнхэнд маань нэгийг бодогдуулж, сайн сайхан руу тэмүүлэх тэмүүлэл, нийгмийн идэвхтэй гишүүн байх урам зоригийг өгч чадах нь дамжиггүй.
Эцэст нь, энэхүү хуучин цагийн хэллэгтэй, орчуулахад амаргүй бүтээлийг сэтгэл оюун хийгээд цаг заваа харамгүй зориулж орчуулсан, даруу мэт боловч үнэлж баршгүй эх оронч хувь нэмэр оруулсан номын садан, эрхэм дүү Д.Ганзоригтоо монгол уншигчдаа төлөөлөн талархал дэвшүүлээд, цаашдын амьдрал, ажил бүтээлд нь өндрөөс өндөр амжилт хүсэн ерөөе. Сайн үйл, сайн сэдэл бүхэн түгэн дэлгэрэх болтугай.

Эрин М.Тулгат
2011 оны 4 дүгээр сар 10

Хичээлийн резюм (2011/04/14)

Хичээлийн агуулгыг татаж авахад зориулан түр тавив.

------------------------------------------
Менежмент ба байгууллага
2011 оны 4 дүгээр сар 14

F.W.Тейлорын шинжлэх ухаанч удидрлагын онол, H.Фэйорын удирдлагын процессын онол зэргийг тулгуур болгон 1920-иод оноос Америкт уламжлалт байгууллагын онол, удирдлагын менежментийн онолын үндэс тавигдсан.

Байгууллага бол өгөгдсөн нөхцөл байдал дунд тухайн компанийн зорилгыг биелүүлэх арга хэрэгсэл боөгөөд,
-үүрэг функц (function)
-ажил үүрэг (job)
-позиц (position)
-хариуцлага (responsibility)
-эрх мэдэл (authority)
-үр дүнгийн тайлагнал, хариуцлага (accountability)
эдгээрийн харилцан уялдаа бүхий систем юм гэж тодорхойлогддог.

Дээрх уламжлалт байгууллагын онолд бүтэц, функц талаас нь харж, дүгнэхэд хувь нэмэр оруулсан боловч, тухайн байгууллагыг бүрдүүлж буй хүмүүсийн хувь хүний онцлог, үнэлэмж зэргийг үл тоож, зөвхөн тодорхой түвшинд ажил гүйцэтгэх чадвартай “ажил үүргийг гүйцэтгэх нөөц” гэдэг талаас нь хязгаарлагдмал байдлаар харж байжээ.

Удирдлагын онолыг зөвхөн механик байдлаар буюу, хөдөлмөрийн бүтээмжийг дээшлүүлэхийн тулд ямар траекториор хөдлөх нь оновчтой, ямар ямар функц гүйцэтгэлийг хаана байрлуулах шаардлагатай зэрэг хүнийг ердөө нэг ажлын машин, тоног төхөөрөмжийн нэг мэтээр авч үзэж, түүн дээр дүн шинжилгээ, гаргалгаа хийх аргачлал (approach) зонхилж байсан.

-Форд “Т” загварын хямд машинаа олноор үйлдвэрлэхэд хэрэглэсэн дамжлагын зарчмын жишээ.

Харвард их сургуулийн G.E.Мэйо (G.E.Mayo) болон F.J.Реслисбергер (Roethlisberger) нарын судалгааны групп нь Вестерн Электрикс компанийн үйлдвэрийн газарт ажиллах орчин болон ажлын үр дүнгийн уялдаа холбооны тухай судалгаа хийсний үр дүнд (1927-32 он) ажлын байранд албан ёсны бүтэц нэгжээс гадна, албан бус бүтэц, баг хамт олон байх нь ажлын үр дүнд томоохон үүрэг гүйцэтгэдэгийг олж тогтоосон байна. Мөн тэд ажиллагсадын сэтгэл санаа, урам зориг нийт ажлын үр дүнд хэрхэн ихээр нөлөөлж байгааг гаргажээ.
Ингэснээр “санал болгох систем”, “гомдол саналыг зохицуулах аргачлал”, “морал судалгаа”, харилцаа зэргийг компаниуд авч хэрэгжүүлж, ач холбогдол өгч эхэлсэн.

1950-60 аад оноос “Мотивацийн онол” анхаарлын төвд орж ирсэн.
Түүний цөм нь R.Ликерт (R.Likert) зэрэг Мичиган ИС-ийн судлаачид байлаа.
Нийгэм хөгжиж, хүний хүсэл сонирхол илүү өндөр түвшинд очих тусам байгууллагын сонирхол, хувь хүний сонирхол хоёрын зөрөө таарахад түвэгтэй болж ирдэг. Ажлын байр, ажил үүрэг өгөгдсөнөөр түүнд ажиллах хүчийг тавина гэдэг уламжлалт энгийн арга, ойлголт бус, хүний сонирхол, хүслийг харгалзан үзэж ажил үүргийн агуулгыг шинэчлэн найруулах шаардлагатай гэсэн үзэл юм. Үүнээс улбаалж, ажил үүргийг өргөтгөх арга, бие даан шийдвэр гаргах жижиг группын арга, лидершипийн онол зэрэгтэй холбоотой судалгаанууд явагдах болсон.

А.H.Масловын хүний хэрэгцээ, сонирхлын пирамид зураглал

Physiologycal Needs – хоол хүнс, нойр, бэлгийн зэрэг
Safety Needs –
Belongingness and Love Needs (нийгмийн хэрэгцээ)
Esteem Needs
Self-Actualization Needs


C.I. Бернард байгууллагыг “Нийтлэг зорилгыг биелүүлэхийн тулд хоёр болон түүнээс дээш хүний үйл ажиллагаа болон нөөц хүчин зүйлээ зориудын бодлоготойгоор нийлүүлж, уялдуулсан нэг систем” гэж тодорхойлжээ.

Ази болон европын ХН сонгох, ажилд тавих аргын ялгаа:
Америк, барууны арга: Тохирох хүнийг хайдаг
Япон, Азийн арга: Хүнийг тохирох газарт нь тавьдаг

Байгууллага ажиллахад юу хэрэгтэй вэ?
-Эрх мэдлийн урсгал (армийн генералын жишээ)
-Эрх мэдлийн дамжуулалт
-Монголд түгээмэл ажиглагддаг асуудал - нэг их олон дарга болчихдог, шийдвэр гуйвж дайвдаг, эсвэл шийдвэр гардаггүй. Ажилтнуудаас өөр өөр юм шаарддаг.

Эрх мэдэл
-Шат шатны шийдвэр
-Тойрох хуудас, цохолт.
Эрх мэдлийн хэт төвлөрөл: ТӨК-ийн жишээ болон хувийн компанийн жишээ

Шийдвэр гаргах 3 дамжлага (H.A.Саймон)
1. Боломжит бүх хувилбар буюу стратегийг жагсаах
2. Тус бүрээс гарч болох үр дүнг тодорхойлж, тооцох
3. Тэдгээр үр дүнг харьцуулан дүгнэх

Байгууллага доторх бүтэц нэгж янз бүр байдаг ч, бодитой эрх мэдэл төвлөрдөг газар нь, доорх хоёр эрх мэдэл хаана төвлөрч байгаагаас шалтгаалдаг:
Хүний нөөцийн эрх мэдэл
Төсвийн эрх мэдэл
Жишээ:
Үндэсний хөгжил шинэтгэлийн хорооны жишээ.
Орон нутгийн бие даасан байдал, түүний газар дээрх хэрэгжилт

Япон-Казахстаны цөмийн энергийн хамтын ажиллагаа

Өнөөдрийн “Японы эдийн засаг” (Никкэй) сонин дээр Япон-Казахстан хоёрын дундах цөмийн энергийн хамтын ажиллагааны талаар нэг мэдээлэл гарсан байна. Товчлон орчуулав.

------------------

Ирэх 3-р сард Японы ЗГ, Казахстаны ЗГ хооронд цөмийн энергийн хамтын ажиллагааны гэрээнд гарын үсэг зурахаар болжээ.

Япон, Казахстаны хооронд цөмийн энергийн хамтын ажиллагааны гэрээ байгуулагдвал Японы дотоод дахь цөмийн технологийн компаниудын хувьд бизнес боломж гарч ирэх юм. Казахстанд лиценз эзэмшиж буй орд газраас атомын энергийн импорт боломжтой болохоос гадна, Казахстанд атомын цахилгаан станц барих захиалга авах зэрэг бизнес боломж нээгдэнэ.

Японы Марүбэни, Токио Электрикс, Тошиба зэрэг компаниуд Казахстаны төрийн өмчит КазАтомПром-ын хамт нутгийн өмнөд хэсэгт байрлах Харасан дахь лицензийг хамтран эзэмшдэг байна. Тошиба болон Токио Электрикс нь Олон улсын хамтын ажиллагааны банкийн хамтаар ураны ордын лицензийг эзэмшдэг Канадын үйлдвэрлэгч компанид хөрөнгө оруулах зэргээр ЗГ-тайгаа уялдаа холбоотойгоор тус орон дахь хөрөнгө оруулалт, бизнес хамтын ажиллагааг гүнзгийгрүүлж иржээ.

Ялангуяа Тошибагийн хувьд Казахстаны ЗГ-ын хүсэлтийн дагуу өөрсдийн эзэмшдэг Америкийн Вестин Хауз хувьцааны 10 хувийг КазАтомПрод шилжүүлэх зэргээр идэвхтэй ажиллаж байна. Мөн Тошиба нь ураны хүдрийг түлш болгон хувиргах технологи дээр Оросын төрийн өмчит АтомЭнергоПром-ын охин компанитай хамтарсан компани байгуулах талаар судалж байгаа аж.

Хэрэв Япон, Орос, Казахстаны цөмийн хамтын ажиллагааны гэрээ хүчин төгөлдөр болвол Казахстанд олборлосон ураны хүдрийг Орост хагас боловсруулж, Япон руу гаргах боломжтой болно. Оростой холбоотой ажилладаг Японы трэйд компаниудын хувьд бизнесийн шинэ боломж гарч магадгүй нь.

Чойномын 3 шvлгийг You Tube-д

Р.Чойном - Эрх чөлөө

Р.Чойном - Монгол

Чойном - Ази тивд би төрсөн юм

МАЖ-2: "Эрх ашиг" гэдэг ойлголт, "Social capital" гэдэг ойлголт

(among-д бичсэн мэйлийн удаах нь)

Өмнөх мэйлэнд (11/18) МАЖ-ын зорилгын нэг цөм болсон SOCIAL CAPITAL-ын талаар тусад нь бичье гээд орхисон билээ.

Ирсэн мэйлүүдэд ЭРХ АШИГ-тай холбоотой өгүүлбэрүүд нэлээд байр эзэлжээ. Жишээлбэл "үүсгэн байгуулагчдын ярьж байгаа нь болохоор амаараа хүмүүсийн эрх ашгийг хамгаална энээ тэрээ гэж сайхан ярьж байгаа боловч..." гэдэг ч юмуу, "МАЖ тэр эрх нь зөрчигдсөн иргэдийн эрх ашгийг хамгаалж чадахуу бүхэл бүтэн МОНГОЛ УЛСЫН ЭЛЧИН САЙДЫН ЯАМ байхадуу даа." гэх мэт.

Энэ "эрх ашиг" гэдэг үг хэзээ гарч ирсэн үг вэ? Япон англи хэлээр яаж буулгавал бидний төсөөлдөг утга илэрхийлэгдэх болоо? Миний хувьд лав энэ үгийг хэрэглэх тийм ч дуртай биш. Социализмын үеийн олон нийтийн байгууллага юмуу, эсвэл 90-ээд оноос хойшхи "бид монголын бүх малчин тариачдын эрх ашгийг төлөөлж байна" гэж сүржигнэж байгаад улс төр хийдэг зах зээлжсэн эвлэл холбоонууд төсөөлөгддөг.

Анх коммунист нам, үйлдвэрчний эвлэл зэрэг байгууллага гарч ирэхдээ ядарсан пролетариудад "муусайн капиталистууд та нарыг ёстой муухай мөлжиж байна аа, бид та нарын эрх ашгийг хамгаална" гэх мэтээр хуга уярааж гарч ирж байсан болов уу. Ангич талцагч сэтгэлгээ л дээ. Одоо бид энэ үгэнд дэндүү ижил дасал болжээ. Олон нийтийн байгууллага гэхээр тэнгэрээс томилогдсон хүмүүс бид нарын эрх ашгийг хамгаалж, бидний төлөө юм хийж байх ёстой мэтээр төсөөлдөг. Тэгээд жишээ нь ЯМОХ-ыг "МИАТ-тай билет хямдруулах талаар хэлэлцээ хийхгүй байна, оюутнуудынхаа эрх ашгийг хамгаалахгүй байна" гэж шүүмжлэх маягийн. Өөрөө бол өөрийнхөө төлөө явахгүй, ядаж ЯМОХ-ын ажилд туслахгүй. "Бид өөрсдийнхөө төлөө хамтарч ажиллаж чадахгүй байна" гэж дүгнэлт хийхээсээ урьтаж "Тэд бидний төлөө юм хийхгүй байна" гэж зүхэж суух.

Үгэн дээр эргэлдэхээ азнаад, Японд байгаа монгол хүнд ямар нэгэн асуудал зовлон тохиолдсон үед МАЖ яах вэ? гэдэг талаар бичье.

Yнэндээ хувь хүмүүсийн амьдралд эсэн бусын юм тохиолдохыг тоолж баршгүй, тэр бүрд МАЖ өмгөөлж хамгаалаад, шүүхдэж заргалдаад явж чадах уу гэдгийг төсөөлөөд нэг үзнэ бизээ. Тийм цаг хугацаа, хөрөнгө resource байгаа гэвэл худлаа хэлсэн хэрэг болно. “МАЖ” гэж байгууллагын нэрээр ярихаар сүртэй сонсогдоод байгаагаас биш, цаана нь байгаа Нараа Батаа нар үүнийг уншиж байгаа тантай л адил ажил сургуультай, ардаа амьдралтай, бас л завгүй хүмүүс. Сайн дураар яваа хэдэн залуу битгий хэл улсаас томилогдоод, төсөв цалин аваад ажиллаж байгаа Элчингийнхэн ч тэр бүрт хүрч ажиллаад байж чаддаггүй, сайн муугаа хэлүүлж цол гуншингаа аваад явж байдаг даа (үүнд бас л resource болоод capability-ийн асуудал бий).

Асуудал зовлонд тоо хязгаар гэж үгүй, гэтэл нөөц хязгаартай. Иймээс Удирдах Зөвлөл ярилцаад хамгийн эн тэргүүнд ач холбогдол өгөх асуудлуудаа жагсааж байгаад нэг хоёроор нь шийдвэрлэж явахаас өөр аргагүй. Өөр дээрээ бодоод үзсэн ч, Дондог, Дулмаа гээд үл таних нөхдүүдэд асуудал гарах бүрт би 1, 2 өдрөө алдаж явна гэдэг дэндүү хайран. Олдсон цагаа нэг хоёр хүнд биш, нийт олонд хэрэгтэй зүйлд зориулах нь илүү утга учиртай.

Тиймээ, миний хэлэх гээд байгаа гол санааг бараг анзаарсан байх.
Монгол хүнд ямар нэгэн юм тохиолдсон үед МАЖ хөдлөх үү үгүй юу гэдгийг шийдэх нэг чухал хэмжүүр нь “тухайн асуудал бүтцийн шинжтэй байна уу, эсвэл санамсаргүй, тусгай шинжтэй байна уу?” гэдэгт байх болов уу. Бүтцийн шинжтэй гэдэг нь, ганц нэг хүнд тохиолддог биш, олон хүнд тохиолдох магадлалтай, нийгэм соёлын ялгаа, Япон-Монголын хууль дүрмийн онцлог зэрэг бүтцээс шалтгаалж гарах асуудал. Жишээ нь Японд олон жил ажилласан хүн Монголд очоод тэтгэвэргүй байх уу, Японд олон жил тэтгэвэр төлсөн хэр нь бүгд хоосон болох уу гэдэг асуудал бол олон хүнд хамааралтай нийгмийн шинжтэй асуудал юм. Эсвэл хэн нэгэн Дондогт тулгараад байгаа асуудал боловч өөр олон хүнд тохиолдох магадлалтай бол түүнд зориулсан мэдээллийн сан бүрдүүлэлт, эсвэл мэргэжлийн зөвлөгөө авахад нь холбож өгөх зохион байгуулалт бүрдүүлэх нь бүтцийн талаас шийдэж байгаа хэрэг болно.

Иймэрхүү зүйлийг ганц нэгээрээ хийж чадахгүй, чаддаг юмаа гэхэд нэг хүнээс хэтэрхий их хүч шаардана. Тиймээс л олуулаа нийлж, өөрөө өөрсдийнхөө төлөө хамтарч ажиллая гэдгийг сэтгэлгээний тулгуур багана болгож байгаа юм.

Бид нийлж хамтарвал Япон дахь өөрсдийн welfare-г (нийгмийн халамж гэдэг тун буруу орчуулга юм) илүү өндөр түвшинд аваачиж чадна. Бид бүгдэд, цаашибал Монгол оронд маань хэрэгтэй олон зүйлийг бид хийж чадна, харин эхлүүлэхгүй байгаагаас болж маш боломжийг алдсаар байна. Япон Монголын хооронд тус тусдаа жижиг жижиг гүүр барьж, үүргэвч богцоор солилцоо явуулж байхаар, нэгдсэн том гүүр барьж ачааны машинаар солилцоо явуулъя (Божи сэнпайн үгнээс иш татав). Хувь хувьдаа довоо шарлуулж, өөрөө л болж байвал болоо гэдэг сэтгэлгээнээс гарч мэдсэн юмаа, туршлагаа бусаддаа хүргэж байх уламжлал, тийм дэд бүтцийг бий болгоё. Энэ бол МАЖ-ын зорьж хийх гээд байгаа зүйл.

Харилцан туслалцаа, нэтвөрк, итгэл хүлээх ёс горим. Ийм зүйлийн хуримтлал, өөрөөр хэлбэл SOCIAL CAPITAL нь нийгмийг хөгжүүлэхэд үндсэн үүрэг гүйцэтгэдэг гэгддэг. Америкийн эрдэмтэн Р. Патнамын “Making Democracy Work” номыг нэг уншаад үзвэл зүгээр. Гол санаа нь зүгээр л ардчилсан тогтолцоог бий болголоо гээд нийгэм хөгжихгүй. Яг адилхан тогтолцоотой байсаар атал Италийн умард хэсэг, өмнөд хэсэг хоёрт хөгжлийн том ялгаа байгаад эрдэмтэн гайхаж, судалсны эцэст гаргасан дүгнэлт нь тус тусын бус нутагт Social capital-ын хэмжээ өөр өөр байгаагаас болж байна гэдэг байжээ. Одоо энэ ухагдахуун, энэ үзэл ойлголт нийгэм эдийн засгийн ухаанд улам бүр байр сууриа эзлэх болоод байна. Ийм баялагийг хуримтлуулахад МАЖ хүч тавьж ажиллах болно.

(Википэдиа: http://ja.wikipedia.org/wiki/%E3%82%BD%E3%83%BC%E3%82%B7%E3%83%A3%E3%83%AB%E3%83%BB%E3%82%AD%E3%83%A3%E3%83%94%E3%82%BF%E3%83%AB
)

Социал капиталын эсрэг дүр нь “Тамын тогоо” юмуу даа.


Хүндэтгсэн,
Эрин М.Тулгат

МАЖ-1: "Бизнесийн талаар"

Японд байдаг монголчуудын "амонг" гэдэг мэйлийн сүлжээгээр МАЖ (Монголчуудын Холбоо - Япон)-ы талаар хэдэн хүний бизнес маягаар дайрч давшилсанд хариу өгсөнөө дор хуулбарлалаа.
----------------------------------------------
(2008/11/18)
МАЖ-ын нэрээр хэдэн хүн бизнес хийх гээд байна гэжээ.
Монголд ТББ нэрээр бизнес хийгчид олон гэж дуулддаг, тэдний өрөөсөн дугуй гэж таамагласан юм болов уу. Тэгвэл дүгнэлт таамаглал хэтэрхий эрт бөгөөд хөнгөн байна. "Ингэчих болов уу тэгчих болов уу гэж анхааруулж бичлээ" маягийн "санаа зовогчийн" дүрээр харин ч олон түмэнд сөрөг имиж төрүүлэгчид хааяа нэг харагддаг даа. Энэ удаагийнх бол үнэн сэтгэлээс олон түмний төлөө байсан гэж итгэе. Би бол МАЖ-ыг харин ч үлгэр жишээ болохуйц ТББ болчоосой гэж найдаж хүсч яваа хүний нэг. Бизнес хийе гэвэл Японд компани байгуулахад ядах зүйлгүй. Харин ч олон нийтийн байгууллага бол хүмүүсийн сайн дурын санаачлага дээр тулгуурладаг тул хөдөлгөж авч явахад маш хэцүү. Асар их энерги шаарддаг. Ажил унагасан хүнд хариуцлага тооцох арга байхгүй, бас санаан зоргоор шахаж шаардаад байж чадахгүй. Компани байсан бол халаад ч юмуу, цалингий нь хасаад хариуцлага тооцно, өгөө аваатай болохоор амар. Тэгээд ч японд алба ажил хашиж байгаа хүн бол нэг цагийн орлогоор нь тооцоод үзээрэй. МАЖ "бизнес" орлогоороо жишээ нь жилийн дундаж цалин 5 сая иенийг нэг хүнд олгохоор мөнгө олж чадах уу? Тийм мундаг бизнес санаа байвал хэн нэг нь бушуухан нэг Хувьцаат компани байгуулаад хэрэгжүүлэх бизээ. Яахав ирээдүйд бол нэг хоёр стафф, нарийн бичиг ажилд авах хэмжээний байгууллага болох байх гэж найдаж байгаа. Харин яг одоо бол бидний хэдэн нөхөд өөрсдийн үнэт цагаараа "цэвэр алдагдал" хүлээж байна уу гэхээс энд бизнесийн шанс алга даа. Аливаа юмны эхлэлийг тавьж байгаа хүмүүс асар их хүч хөдөлмөрөө түүнд зориулах болж, нэг үгээр хэлбэл "хохирдог". Гэхдээ ингэж байж л нийгэм хөгжинө. Ээж аав нар хүүхдээ өсгөж бойжуулахдаа "өөрөө хохирч байна, алдагдалтай байна" гэж боддоггүй шүү дээ. Байгалийн зөнгөөр хөгжлийн эргэлтэнд хувь нэмэрээ оруулаад явж байгаа нь тэр. 10 жилийн өмнө Японд ирээд будилж байсан хүмүүс одоо хөлөө олчихсон байгаа. Гэтэл 10 жил өнгөрчихөөд байхад дараа үеийнхэн нь яг адилхан юман дээр будилж л явах. Ийм нөхцөлд хөгжил байх уу? Бидний дараа үеийнхэн арай илүү утга учиртай зүйлд толгойгоо ажиллуулж, арай өндөр тувшинд "будилаасай", түүний тулд энэ цаг үед байгаа бид энэ цаг үеийнхээ үүрэг, mission-ийг биелүүлцгээе. Японд удаж байгаа хүмүүсийн хувьд энэ бол цаг үеийн шаардлага, үүрэг. Ийм бодлоор ажиллаж байна.
Юм өгөхгүй бол хийхгүй гэдэг салариманы сэтгэлгээгүй хүмүүс МАЖ-ыг авч явах болно. Дээр "хохирно", "цэвэр алдагдал хүлээнэ" гэж бичсэн, үнэндээ бол эндээс маш их юм олж авах болно. Нүдний өмнөх хоёр гурван халтар төгрөг биш, урт хугацааны "ашиг" олж авах болно. Архины ширээн дээр биш, ийм хамтын ажиллагааны талбар дээр итгэж болох сайхан хүмүүс цугладаг. Сайхан найз нөхөд ямар үнэтэй билээ дээ. Их юм сурна, мэдээлэлд ойр байна, дан ганц гэр ажил гэж биш, нийгэм олны төлөө зарцуулсан цаг, бүтээлч үйлсээсээ урам зориг авах болно. Өдөр тутмын аар саар зүйлд орооцолдсон амьдрал дунд арай өргөн цар хүрээтэй зүйлийг сэтгэж бодож, тийм зүйлийг ярьж, тийм мэдээлэл сонсох болно. Иргэд нь үндсэн ажлынхаа хажуугаар сайн дураар нийгмийн сайн сайхны төлөө юм хийдэг, тэгж чадахуйцаар бие даасан, хөл дээрээ тогтсон, мөн тийм үнэлэмж болоод ухамсар бүрдсэн иргэдтэй нийгмийг би идеал "Иргэний нийгэм" гэж ойлгодог. Нэг зүйлийг зориуд тодруулахад МАЖ бизнестэй холбоотой байх болно. Монгол-Японы хоорондох бизнес, эдийн засгийн хамтын ажиллагааны томоохон гүүр болоосой гэж хүсч байгаа. Статистик мэдээ хараарай, манай улсын экспортын хэдэн хувь нь Хятадаас хараат байна. Япон хэдэн хувийг эзэлж байна. Тэнэг хүн харсан ч дуу алдмаар тоо байгаа вий. Бид япончуудтай зузаан, олон талын хамтын ажиллагаатай найрамдалтай л гэдэг. Гэтэл эдийн засгийн салбарт үнэхээр партнэршип тогтоож чадаж байгаа юу? Манай хамгийн том донор орон, тэгээд л гүйцээ бишүү? Өөрөөр хэлбэл бид япончуудтай хамтран ажиллагчийн, түншийн байр сууринаас биш, юм горьдсон боолын сэтгэхүйгээр харьцаж ирсэн юм. Хувь хүмүүсийн дотор ч тийм харилцаа элбэг байдаггүй гэж үү? Уулзсан японоосоо яаж юм салгах вэ маягийн. Өнөөдрийн ганц зоосны төлөө итгэл алдаж ирээдүйн, урт хугацааны түншлэл, нөхөрлөлийг алддаг.Бидэнд дутагдал байгаа ч манай улс үндэстэн богино хугацаанд алхам алхамаар урагшилж, өдөр өдрөөр сайжирч байна. Сайхан хүмүүс, ухаалаг чадалтай залуус улам олон болж байна. Тийм хүмүүсийгээ дэмжээд, нэг нэгээрээ чадахгүй юмаа олуулаа болж байгаад хийх. Японы аж ахуйн нэгжийн хууль, санхүү гүйлгээний тогтолцоо, бизнесийн ёс жаяг, хэрэглэгчдийн сонирхол зэрэг саадыг давж, монгол бизнесмэнүүд энэ маркэтэд нэвтрэхэд МАЖ тодорхой үүрэг гүйцэтгэж чадвал сайн л байна. Ингээд бичихээр МАЖ зөвхөн эдийн засаг, бизнесийн салбарт эргэлдэх гээд байгаа гэж андууруузай. Япон дахь монголчуудын SOCIAL CAPITAL-ыг арвижуулах, харилцан туслах уламжлал, дэд бүтцийг бий болгоход зорилгынхоо нэг баганыг тавьж байгаа. Энэ талаар тусад нь бичье. Хэлэх амархан хийх хэцүү гэдгийг сайн ойлгож байна. Эцсийн эцэст үүнийг уншиж байгаа Та, энэ үйл хэрэгт жаахан ч атугай хувь нэмэр оруулах юмсан гэж бодохоос, нэг алхам хийхээс л бүх юм шалтгаална.

Хүндэтгэсэн,
Эрин М.Тулгат

Р.Чойномын нууц захидлууд ном

Өнөөдөр нэг амьсгаагаар Чойномдож бас энэ номыг уншив. Захидлуудыг нь нэгтгэсэн хойч үед сургамжтай, хачир амт сайтай ном юм. Энд тэндээс нь эрээвлэн хураавласугай.

"...хүндэт дүү хүү Танаа, ажилд чинь болон уран бүтээлд тань өндөр амжилт хүсэн ерөөж, өчүүхэн болхи нэгэн, хуучны сайн цагт бол асман тойн төдий байх номгүй шүлэгч, онолгүй философич, овилгогүй ард, муу цагийн мунхаг иргэн би, гэрийн мухарт, хөгшид хүүхдийн хэрүүлийн доор бичвэй..."

(Яаж ингэж бэлэн цэцэн үг сад тавьдаг байна аа.)

"... ард түмэндээ хэрэгтэй зүйл хийхээс илүү жаргал байхгүй. Тэр л жаргалаар би цөөн насандаа дүүрэн жаргалаа. Тийм жаргалыг мэддэггүй хүнтэй маргах гэдэг адгийн зовлон байдаг бол, би тийм зовлонгоор насан турш зовлоо..."

("Тийм жаргалыг мэддэггүй хүн" гэдгээр тухайн соц. нийгмийн гар хөл, хүйтэн сэтгэлт, хуурай толгойтнуудыг хэлсэн байх даа. Цаг үеэсээ түрүүлж төрсөн түүнийг өрөвдөх шиг.)

"...Дэндсэн зүйл хиймэл болдог хуультай. Хүн хүнийг, өөрийн үнсдэгээрээ л үнсвэл сайхан үнсэх бөгөөд харин, хачин цэвэрхэн бөгөөд чанга үнсэнэ гэж хэт мэрийвэл нусаа ч наачихаж мэдэх..."

(Үнсэлтээр зүйрлэл авсан нь хамгийн эгэл жирийн, тэгсэн хэрнээ ой тойнд тод буухуйц.)

"...Сая би английн Кеннет Рексрот гэгч шүлэгчийн нилээд уянгыг уншлаа. Хүнд юу ч тулгаж хэлээгүй юм. Тэр ч байтугай юмсыг тийм ийм байдаг гэж нотлоогүй юм. Харин сэтгэл хөдлөм сайхнаар байгаль орчин болон хувийн сэтгэлгээгээ жирийн тэмдэглэсэн хэнээс ч юу ч асуугаагүй, хэнд ч юу ч номлоогүй, тийм л сонин шүлгүүд байх юм. Тэхдээ сэтгэлд нэг их юм хөдөлгөөд, өөрийн эрхгүй хувийнхаа зовлон жаргалыг эргэн бодоход хүргэж ажээ. Энэ ёстой уянгын шүлэг гэгч мөн байхаа?

Манай дорно дахин бол номлол үйлдэх дуртай, Орос өөрийгөө магтах дуртай, Хятад загнах дуртай юмуу даа..."

(Шоронд байхдаа ч тэр, ер нь хаа ч явсан маш их ном уншиж байсан байгаа юм.)

".... Гэвч тайвширч, сэтгэл ханахгүй байна. Хийх ёстой зүйлс бараг эхлээ ч үгүй юм шиг санагдана. Хийх бололцоо нөхцөл олдохгүй, үргэлж орон байр, мөнгө хоёроор гачигдаж яваад, байгалийн заяасан авьяасыг хүмүүст үлдээж чадалгүй буцааж байгальд нь тушаах хэрэг үү? Өдий болтол би заавал хийхгүй бол болохгүй зүйл, хийх онц шаардлагагүй зүйл хоёрыг ялгахгүй явжээ."

(Нас эцэслэх дөхсөн үедээ бичсэн дээрх мөрүүдийг уншаад өөрт гойд авьяас байхгүй ч, оногдсон багахан тархи, зүүгдсэн дөрвөн мөчийн хэргийг олигтой гаргаж чадахгүй явсаар бурхан багшид буцааж өгчихгүй юмсан гэж бодогдож байлаа.)

Р.Чойномын "Гεлεг" тууж

Өнөөдөр Р.Чойномын шоронд байхдаа бичсэн Гөлөг гэдэг бэсрэгхэн туужийг уншлаа. 50-иад оны цэл залуу Улаанбаатар хотын амьдрал, хоёр залуугийн хайр сэтгэл, гунигт хагацал. Амралтаар уншихад хөөрхөн л ном байна.

Гөлөг туужийнхаа тухай нэг захиандаа бичсэнээс иш татъя:

"... сэтгэхүй буюу ижил дасал явдал, хүндэтгэх бишрэх гэгч нь гагц хүнд байгаа зүйл биш, нохойд ч байна гэх гэсэн юм. Нохой зүүдэлдэг. Нохой дасч жигшиж, уурлаж баясч, тэр ч байтугай гашуудан уйлж чаддаг амьтан! Нохой тэмцдэг, цөхөрдөг, бас бодол болон гайхдаг амьтан!...
... Би хэд хэдэн удаа нохой тэжээж, эрхлүүлж, элдэв зүйл эрдэмд сургаж үзсэн. Тэднээ хэрхэн үхэхийг ч үзсэн. Би харамсан уйлж байсан. Би "Гөлөг" гэж тууж бичихдээ, нохойны амьдралыг зураглах гэж бодож эхэлсэн юм. Гэтэл реалист утга зохиол орчин үед нийгэм - төрийн гар хөл байх учиртай болохоор, нохойны аяг зан, амьдрал байдлыг сурталчилсанаар социализмд юу ч нэмэрлэхгүй тул арга буюу түүний эзэн хүнээр уг туужийг бүтээсэн билээ..."
("Өд" сан, Р.Чойномын нууц захидлууд номноос)

風林火山 Салхи, шугуй, гал, уул

風林火山（ふうりんかざん） Японы дайнч улсын үеийн (15-16-р зуун) даймёо Такэда Шингэний цэргийн туганд бичигдсэн 疾如風、徐如林、侵掠如火、不動如山 -ээс авсан алдартай ишлэл.
"Салхи мэт хурдан, шугуй мэт чимээгүй,
Довтлохдоо гал мэт, тогтон барихдаа уул мэт."

疾（はや）きこと風の如く、徐（しず）かなること林の如く、侵掠（しんりゃく）すること火の如く、動かざること山の如し」の通称

Такэда Шингэнээр алдаршсан боловч, түүнээс урд ч цэргийн туганд хэрэглэгдэж байжээ. Уг гарвал нь гэвэл Хятадын эртний цэргийн ухааны ном Сүнз （孫子）-д бичигдэж байсан юм байна.

Батзандан

Яагаад хүмүүс түүнийг буруугаар ойлгоод байдаг юм болоо? Ай хорвоо гэж хатууяа! Бид нар шиг гадаадад байж байгаад, энэ Монгол болохоо болилоо гээд явсан залуу. Явахынхаа өмнө "Туги, энэ эрүүл биш болчоод байгаа Монгол орныг эрүүл болгохын тулд эрэгчин эмэгчнээ үзэх санаатай" гэж мэйлэндээ бичсэн байсан нь санаанд тод. Хэлснээрээ л явж байна.Эрх тушаал, алдар нэрийн төлөө байсан бол ийм зовлонтой, эрсдэлтэй, хамгийн үйлтэй аргыг сонгохгүй шүү дээ. Унгар, Герман, АНУ-д боловсорсон хүн МАХН хавиар жаал гүйгээд л "ахаа эгчээ" гэж ая тал засахад л цаадуул нь манай залгамж халаа гээд хөөп гээд л авчихгүй юу. Цаг хугацаа харуулах байх гэж найдъя.

Сонгуулийн дараах vймээний талаар

УИХ-ын сонгуулийн дараа эх оронд маань томоохон үймээн, 5 хүний эрдэнэт амь эрсдсэн гунигт явдал боллоо. МАХН-ын байрнаас эхлээд СТӨ бусад обьектууд, өв соёлын үнэт зүйлүүд үрэгдэж сүйдэн нөхөшгүй хохирол учирлаа. Мэдээллийг интернэт ТВ, сонин, найз нөхдийн мэйл, Монголд байгаа ар гэрийнхээс утсаар гэх мэт янз бүрийн сувгаар байнга авч байсан бөгөөд энэ цочирдом мэдээнд монгол хүний хувьд зүрх өвдөж, чимээгүй өнгөрч чадсангүй.

Худлаа үнэн нь мэдэгдэхгүй янз бүрийн яриа бол хангалттай сонсогдож байна. Магнай, Батзандан нар залуусыг турхирсан л гэнэ, эсвэл МАХН жүжиг тавьсан л гэнэ, хэсэг бүлэг хүн архи тарааж байсан л гэнэ, бүр байчаад Хятадын явуулга л гэнэ. Хол байгаа би байтугай ойрхон эх орондоо байгаа хүмүүст ч алинд нь итгэвэл зохилтойв, тааж хэлэхэд бэрх болоод байгаа бизээ.

Гэхдээ л энэ дундаас хэд хэдэн зүйлийг хэлж чадах болов уу. Факт биш юмаа гэхэд мөн чанараар нь.

Сонгуульд яах аргагүй элдэв булхай гарсан бололтой. Би интернэт видеогоор МАХН-ын нэр дэвшигч Чойжилсүрэн улайм цайм мөнгө тарааж байгааг үзэж, хоёр нүдэндээ гайхсан. Гэхдээ хэрээ хэрээнийхээ харыг гайхав гэгчээр дан ганц МАХН ч юмуу АН булхайтай биш байхаа. Аль ч намд боломж гарвал булхай хийхээс буцахгүй улсууд байж таарна. Нэг намынхан нь цугласан цагаан тагтаа, нөгөө намынхан нь сүрэг хар хэрээ байв гэж. Дотор нь сайтай муутай нөгөө л хэдэн монголчууд бид нар байгаагаас хойш. Харин булхай нь тодорхой байгаа нэг хоёр тойрог дээр дахин сонгууль явуулбал нийгэмд, ялангуяа залуу хойч үеийнхэнд эерэг мэссэж өгч, жаахан ч атугай эрүүл саруул уур амьсгалыг бий болгоход чухал нөлөөтэй юм. 20 дөнгөж шүргэж яваа залуус уур омог, зэрлэг авирт баригдаж эвдэн сүйтгэж байгаа нь та бидний байгуулж ирсэн увайгүй нийгэмд гомдсон гомдол бухимдлын илрэл гэж хэлж болно.

Цаашилбал энэ удаагийн үймээн бол УЛС ТӨР гэхээс илүү, НИЙГМИЙН БУХИМДЛААС ихээхэн хэмжээгээр хамааралтай байгаа. Зөвхөн Монголд ч биш, дэлхийн олон оронд нефтийн үнийн өсөлт, үнийн инфляцаас болж нийгэмд бухимдал үүсч, зарим орнуудад тогтворгүй байдал үүсээд байгааг бид дуулж байна. Манай орны хувьд ялангуяа сүүлийн арваад жилд ихэссэн баян хоосны ялгаа, төрд үл итгэх, амьдралдаа үл итгэх цөхрөл, гомдол хуримтлагдаж ирсэн гэдэг "архаг хууч" нөлөөлж буй.

Ийнхүү хуралдсан нийгмийн бухимдал сонгуулийн луйвар гэдэг зүйлийг шалтаг болгож сад тавьжээ.

Нийгмийн бухимдал эзнээ хайдаг. Жүжигт эсрэг талын дүр хэрэгтэй. Хамаг зовлонгийн үр таригчийг олж тогтоогоод, олны өмнө дүүжлээд авъя гэх маягийн. Гэхдээ энэ бол хэтэрхий гэнэн бодол бөгөөд, тэглээ гээд үр дүнд юу ч олж долоохгүй. Ядуу байсан бол ядуу чигээрээ л үлдэнэ. Жагсагчдын дунд сөрөг хүчин эргэлзээтэй шалтгаанаар ялагдсанд эгдүүцэж, үнэн мөнийг эрэлхийлж очсон хүмүүс ч байгаа, дээр дурдсан нийгмийн бухимдал гэдэг ерөнхий шалтгаанаас болж бухимдлаа гаргаж ядан очсон, өөрөөр хэлбэл бухимдлынхаа үзүүрийг МАХН-д чиглүүлсэн хүмүүс ч байж. Одоо түүх соёлын дурсгал эвдэж сүйдсэн, гарз хохирол учирсан зэрэг нь өөрөө бухимдал болоод явчихсан, түүнд О.Магнай нарыг, эсвэл Ц.Элбэгдоржийг хараан зүхэж хатгуурын үзүүрийг тийш чиглүүлэх хүмүүс ч байна. Зарим нь ерөөсөө ерөнхийлөгч Н.Энхбаярын хар нүглээс боллоо гэх жишээтэй. Тэгвэл яагаад өөр нэг бурхан бумба нь биш, нөгөө л муу хэлэгддэг муухай царайтай хэд маань биднийгээ оройлоод явж байгаа юм бэ? Энэ бол сайн ч муу ч, манай Монголын байгаа байдал, та бид ард түмний чанарын дундаж түвшин тийм болохоор юм. Толинд хараад өөрийнхөө батгатай нүүрийг дэмий үзэн ядах бус, харин яаж эмчилж засах талаар бодож эхлэх нь эрүүл бөгөөд бүтээлч сэтгэлгээ. Бухимдлын үүсгүүр нь олон бөгөөд нарийн хүчин зүйлээс бүрдэж байхад түүнийг ганц хоёрхон юманд, эсвэл хүнд тохоод, түүнийг занаж зүхээд өнгөрөх нь хялбар бөгөөд ойлгомжтой байдаг байх. Харамсалтай нь ингэснээр нэг удаа бухимдлаа тайлж чадах боловч уг шалтгааныг тайлж үл чадах учир дахиад л давтагдана, тамын тогооноос хэзээ ч гарч чадахгүй.

Тиймээ, тамын тогооноос гарах тухайд бид ярих хэрэгтэй юм.
Жишээ нь энэ удаад юу байв? Хэд хэдэн сэдвээр ярьж болох боловч, энэ удаад хүчний байгууллагын ажиллагааны талаар онцолж хөндмөөр санагдлаа.

Жагсаал сүүлдээ сүйтгэл тонуул болж хувирсан нь анх зохион байгуулсан хүмүүс хариуцлагагүй хандсантай холбоотой байж болох боловч, үнэхээр түмэн хүн жолоодлого алдаж улангассан үед хэд гуравхан хүн тогтооход бэрх гэдэг нь төсөөлж ядах юмгүй. Түүн дээр нь чоно борооноор гэгчээр хулгайч тонуулчид, устган сүйтгэгчид нэмэгдээд тэр гэхийн тэмдэггүй болж. Ийм үед л хүчний байгууллага хэргээ гаргах ёстой. Энэ удаад тэгж чадаагүй бол манай цагдаагийн байгууллага болзошгүй үед хэв журам сахиулах ур чадвартаа цаашид анхаарах ёстой гэсэн дүгнэлт хийж, ажиллах нь зүй. Хэв журам сахиулахаа чаддаггүй, хэрцгийлж дарамтлахыг чаддаг, тэр хоёрыг хольж хутгадаг бол тийм цагдаа бидэнд хэрэггүй.
(Цагдаагийн байгууллага өөрсдөө зориуд ийм үймээнийг зохиоход оролцсон гэдэг яриа ч бас байгаа, гэхдээ түүнд итгэх үү байх уу гэж эргэлзэхийг энд азная)

Онц байдал зарлах талаар ч энэ удаад туршлагагүйтсэн болов уу. Хэдхэн цагийн өмнө иргэд улангасч байсан бол онц байдал зарласны дараа цагдаа нар улангасч, онц байдал нэрийн дор хотоор нэг баривчилгаа хийж, иргэдийг зодож нүдэж, хэлмэгдүүлсэн. Зугтаж яваа иргэнийг араас нь буудаж амь насыг нь хохироосон гэгдэж байгаа, хэрэв энэ үнэн болох нь тогтоогдвол туйлын жигшүүрт үйлдэл. Ихэнх цагдаа ажил үүргээ номын дагуу гүйцэтгэсэн байх, гэхдээ бас цөөнгүй хэдийн цөс нь хөөрч, ажил үүргийн хэм хэмжээг умартсан байна. Үүнд цаашид анхаарах, цагдаагийн ажилтны ёс журмын хэм хэмжээ, онцгой үед биеэ авч явах нормативийг тогтоох, эс биелүүлэгчдэд хариуцлага тооцож байх шаардлагатай нь харагдаж байна. Ялангуяа энэ удаагийн хэргээр иргэдийн амь нас, эрүүл мэндэд халдсан гэмт этгээдүүдийг олж тогтоож хуулийн дагуу арга хэмжээ авах, цааш цаашид хатуу сургамж болгох шаардлагатай.

Цаашилбал албадан саатуулах газарт иргэдийг хэрцгийлэн зодож, галуун цуваагаар явуулах зэргээр шийтгэж, гарыг нь ард нь бариулж толгойг нь хөлөн тушаа тонгойлгож олон цагаар тамласнаар ухаан алдах хүн ч гарсан байна. Хөхүүл хүүхэдтэй эмэгтэй, жирэмсэн эмэгтэй ч тэдний дунд байсан гээд хүний ой тойнд багтахааргүй зүйлүүдийг иргэдийн ярианаас үзлээ. Монгол хүн монгол хүндээ ийм харгис ханддаг болсон юм гэж үү? Гэмгүй явж байгаад тэнд саатуулагдсан, зодуулж гэмтсэн, сэтгэл санааны хохирол хүлээсэн иргэдийн хохирлыг хэн төлөх вэ? Гэм буруутай эсэх нь тогтоогдоогүй байгаа нөхцөлд зодож тамлах (уул нь бол гэмт хэрэгтэн байсан ч хүний ёсоор харьцах ёстой) нь хаана зөвшөөрөгдсөн хууль вэ? Монголын ёс уу?

Энэ удаагийн үймээн бол “ардчилал” гэдэг хүн төрөлхтний томоохон ололтыг гутаасан, сэв суулгасан үйл явдал байлаа. Үүнээс болж жагсаал цуглаан гэдэг юманд бурууг өгч болохгүй. Асуудал ардчилалдаа байгаа юм биш, ардчилалыг зөв ажиллуулж чадахгүй байгаадаа байна. Жагсах, цуглах, эвлэлдэн нийлэх эрх чөлөө бол ардчилалын үнэт зүйлүүд. Түүнийг эрх баригчид ч бай, хэн нь ч бай, та би, өөрөө монгол хүн бөгөөд эх орныхоо ирээдүйд санаа тавьдаг л хүн бол зүй зохистой явуулах, дахиж буруу тийш хазгайрахгүй байхын тулд анхаарах, гэхдээ хамгийн гол нь хадгалж хамгаалж явах нь зүй.

Манай ардчилал Ардчилсан Намын өмч биш, Ардчилсан Холбооны ч өмч биш, 1992 онд Үндсэн хуулиа баталсан монголчууд бидний бүгдийн үнэт өмч. Хэрэв МАХН үүнийг огоорч төв байраа шатаалгасан хорсол занал, “үзүүлээд өгье та муусайнд” гэх бардамналд автаж, ардчилалын нэр хүндийг унагах, түүний үнэт зүйлүүдийг хааж боох, энэ удаагийн явдлыг өөрсдийн байр суурийг бэхжүүлэхэд явцуугаар ашиглавал төдий чинээ холын бодолгүй, түүхийн өмнө хариуцлагагүй байгаагаа харуулсан хэрэг болно. Олон мянган гишүүнтэй, Монгол орныг удирдан чиглүүлж байгаа ахмад намд ухаалаг, алсын хараатай лидерүүд байгаа гэдэгт эргэлзэхгүй байна. Цаашдын өрнөл сонгуульд ялсан, энэ удаагийн үймээнээр хохирогчийн байранд байгаа МАХН-ын гарт байна. Үнэхээр төлөвшсөн нам эсэх нь шалгагдах цаг иржээ.

Өлгий

За хө хорвоогийн жамыг дагаад, сажлаад явж байна даа. Блогоо тоосонд даруулаад байх зуураа нэг данхгар хүүтэй боллоо. Хэдэн сарын өмнө гадуур явж байхад жирэмсэн эмэгтэйчүүд нүдэнд тусдаг болоод байсан, одоо жаахан хүүхдүүд хараанд өртөх боллоо. Амьдрал хэдэн градусаар ч юм эргэв, авдаг сонирхдог юм ч шал өөр болов. Хүүхдээ хуурайлангаа "өлгий"-ий тухай бодох жишээний.

Япончууд хүүхдийг өлгийддөггүй. Халуун зунаа байг гэхэд өвөл ч өлгийдөхгүй шүү. Бидний монголчууд яагаад өлгийддөг болчихсон юм бол оо? Бас өөр ямар үндэстэн өлгийддөг бол? Лав ховор байх.

"Хөл нь тэгшхэн болдог болохоор өлгийддөг" гэж боддог хүн ч байдаг юм билээ. Гэхдээ тэр юу л бол. Шалтгаан нь биш, зүгээр үр дүн нь л байх. Хөдсөн дээлтэй хээгүй монгол ахуй хүүхдийн хөл тэгш гоо байх тухай бодохтой манатай байсан биз. Угаасаа гурав дөрвөн наснаас морь унахад л амархан дугуйрна биз дээ.
Миний бодлоор хүйтэн жаварт хүүхдээ цохиулахгүй гэдэг л том шалтгаан байсан болов уу. Сайн баглаж боохгүй бол нялх хүүхэд хэд савчаад л тавьсан даавуу хөнжлийг зайлуулчихна. Угаасаа хөдлөх зуур сэвэлзээд дааруулчихна. Жимбийтэл нь боовол хүйтэнд алзахгүй.
Гээд байж байтал бас нэг юм мэдэж авлаа.

Хүүхэд өлгий ч юмуу, тиймэрхүү бариу давчуу орчинд тайван амгалан байдаг юм байна.
Саяхан интернэтээр нэг "ороовч" (?) авлаа. Эхчүүд биеэрээ ороосон даавуунд хүүхдээ оруулж, гэр орны ажил хийх, нааш цааш явахад гараа чөлөөтэй байлгадаг тийм өлгийрхүү юм байдаг юм байна. Зургийг нь тавив. Давчуу гэж жигтэйхэн. Нуруу нь бөхийж, хөл гар нь хавчигдаад, өрөвдөлтэй бөөрөнхий юм болчихдог. Тэгсэн байтал, тэр дотор оруулахаар хүүе хаая гэхийн зуургүй унтаад өгдөг юм. Их сонин. Бидний насанд хүрсэн хүн бол нэг тэниймээр санагдаад лав унтаж чадахгүй ээ. Харин нялх хүүхэд эхийн хэвлийд тийм байрлалтай байсан болохоор дасчихсан, харин ч тайван байдаг бололтой. Хүүхэдтэй эмэгтэйчүүдэд хэрэглэж үзэхийг зөвлөмөөр тустай эд байна.
Өөрийнхөө гарыг өөрийн гэж мэддэггүй байх үедээ (манай хүү одоо яг тийм) савчсан гарнаасаа өөрөө тух алдаж уйлж байгаа энэ амьтад томчууд бидний төсөөлснөөс огт өөр ертөнцөд амьдарч байна аа.

Бизнес дэх бөмбөг

(2007/01/26-нд бичсэн)

Япончууд ажил дээр “бөмбөг” гэж үгийг их хэрэглэнэ. “Ажил хэн дээр очоод гацчихав?, хаана сул зогсолт үүсэв?” гэхийг “хэн бөмбөг тэврээд байна аа?” гэх жишээтэй. Бөмбөгөөр жишээлэх нь тун оновчтой юм шиг байгаа юм. Бөмбөгөөр наадаж тоглох үед бөмбөг нэг тоглогчоос нөгөө рүү гэж, завсар зайгүй ойн үсчиж байдаг даа. Үүнтэй адил бүх ажил тухай тухайн мөчдөө хэн нэгэн эзэнтэй байна.

Тэгтэл хааяа хэний ч хариуцлагад хамаарахгүй ажил бас байж байдаг. Тэр бол хүмүүс бие биедээ найдчихсан, бөмбөг бүгдийн дунд ойчоод дэмий хэвтэж байх үе юм. Ийм байдал гаргахгүй байж, ажлын процессыг байнга шалгаж байх нь лидер хүний нэг чухал үүрэг роль болно. Момент болгонд хариуцах эзэнг тодорхой болговол бие биедээ сул найдах, цаг алдах явдал гарахгүй бөгөөд ажил хурдтай, тасралтгүй явагдана. “Би өчигдөр бүгд рүү нь бөмбөг шидчихсэн байгаа” гэдэг ч юмуу, “Энэ асуудлаар өчигдөр захирал дээр орж байдлыг танилцуулсан, захиралд атгуулсан болохоор хүлээгээд байж байя”, “цаадах чинь мэйлийн хариуг их удаадаг болохоор хүмүүс ч өөрлүү нь бөмбөг буцаахдаа хойрго болчихсон юм” гэх мэт яриаг япон компаниас сонсч болно.

Телевиз, сонин, за тэгээд ном

(2007/01/27-д бичсэн)

Миний ажиллаж байгаа газарт нэг гайхалтай толгойтой залуу байдаг л даа. Өчигдөр хальт таараад хэдэн үг сольтол ярьж байна. “Саяхнаас гэртээ сонин захиалж үзсэн чинь бас ч гэж сонирхолтой юмаа” гээд хаа нэг бөглүү тайгаас соёлт ертөнцөд орж ирсэн хүн шиг бүр үнэн сэтгэлээсээ надад “сонин” гэдэг юмыг сонин болгоод ярих нь тэр. “Банаана чинь хальсыг нь аваад идэхээр ёстой амттай юм билээ”… гэдэг шиг л.

Их сургуульд байхад нэг багшийн тухай телевиз огт үздэггүйн дээр сонин ч шагайдаггүй гэж сонсоод гайхаж байж билээ. Эдийн засгийн ухааны профессор хүн өдөр тутмын сонин уншихгүй байж яаж оюутнуудад лекц уншиж, судалгаа хийдэг болж байна аа, гэтэл хариулт нь, өдөр өдрийн мэдээллийг эхнэрээсээ цай уунгаа сонсдог, тэгээд л болоо гэх.

Нэг бодлын зөв ч юм шиг байгаа юм. Ер нь цаг үеийн мэдээ гэдэг уншаад байвал эцэс төгсгөлгүй. Ядаж байхад нэг юм болонгуут бүх мэдээллийн хэрэгслүүд яг адилхан сэдвээр залхтал бөмбөгдчихнө. Гурав дөрвөн жилийн өмнө лав Афганистаны дайн гээд л Япон даяар үерлэсэн. Ертөнцийн тэр нэг мухрын хэдэн хотын нэр, газар усны нэрийг Япон даяар цээжилсэн гэхэд хилсдэхгүй. Дараа нь Иракийн дайн гээд л. Нэг гэмт хэрэг гардаг, бас л хамаг сонин шуугидаг. Охиноо егүүтгсэн эх юм л гэнэ, тэдэн настай л гэнэ, тийм нэртэй, тэгж тэгж явсан л гэнэ. Удахгүй мартана, эргээд бодоход ямар ч хүртээлгүй. Харин сэтгүүл бол арай дээр. Анализ хийх, болж буй үйл явдлууд, үзэгдлүүдийн талаар арай илүүтэй задлан шинжилж, нэгтгэсэн тайлбар хийх талдаа. За тэгээд ном. Ном бол шинж чанарын хувьд өөр юм. Мэдээж муу ном ч байдаг, сайн сонины нийтлэл ч бий. Гэхдээ дунджаар аваад үзэхэд ном бол үлдэц сайтай, системтэй бодол, ухаан өгөхдөө илүү. Ялангуяа дөнгөж өсч хөгжиж байгаа өсвөр насны хүүхдүүдийн боловсрол дээр тэдний үнэт цагийг ТВ, сонины эрээвэр хураавар, оочин цоочин мэдээлэлд биш, цэгцтэй мэдлэг, гүнзгий бодол ухаан хайрлах номонд зориулах нь зүйтэй санагдана.

Амартья Сэн - Нобелийн шагналтан

(Хуучин блогспот дээр 2007/01/06-нд бичсэн)

Индранила блог дээрээ саяхан худалдаж авсан номоо танилцуулжээ. Зурган дотор Амартья Сэний хоёр ч бүтээл харагдсан нь надад сайхан санагдлаа. Уг бичлэгийн комент дээр нэг хүн "Who's Amartya Sen?" гэж асуусан байсан учир зохиогчийн танилцуулгатай хамт жил орчмын өмнө ЭМОС клубийн мэйл листэд явуулж байсан номын тэмдэглэлээ сэргээн тавъя гэж бодлоо.

Амартья Сэн бол 1998 онд Эдийн засгийн салбарт Нобелийн шагнал хүртсэн эрдэмтэн юм. Түүний үзэл онол зөвхөн академик ертөнцөд шагшигдаад зогсохгүй олон улсын байгууллагууд, улс орнуудын бодлого хөтөлбөрт нөлөөлж, амьдралд хэрэгжиж байдгаараа нэн далайцтай. Жишээ нь НҮБ-ийн Хөгжлийн хөтөлбөрөөс (UNDP)-аас жил бүр гаргах болсон “Хүний хөгжлийн тайлан” (Human Development Report) болон Хүний хөгжлийн индекс бий болоход Сэний нөлөө, оролцоо их байсан гэдэг. 20-р зуун гарсаар эдийн засгийн ухаан улам нарийсч, бие даасан тусдаа шинжлэх ухаан болон хөгжиж, муугаар хэлбэл төдий чинээ явцуурч ирсэн бол, Сэний бүтээлүүд эдийн засгийн онол, чадварлаг математик гаргалгаагаар тогтохгүй философи, улс төр, социологи гэх мэт нийгмийн бусад салбарыг өргөн хамардаг.

Сэний номуудыг уншсанаар хөгжлийн тухай концепттой болох, нийгмийн үндсэн элементүүд, ухагдахуунуудын талаар шинэ соргог ойлголттой болоход дөхөм байх болов уу. Ер нь тодорхой vision-той хүмүүс удирдагчид болвол өөрийнхөө дүр зураг, төсөөллийг хэрэгжүүлэхийн тулд тэмцэж амьдрах бөгөөд хүрэх арга зам нь ч байнгын эрэл хайгуулын дүнд тодрон харагдаж ирдэг, төдий чинээ зорьсон зүйл нь эргэлт буцалтгүй байж чаддаг мэт. Хэрэв тийм биш хүмүүс удирдагчид болвол байгуулан бүтээхэд бус, өөрийн эрх тушаал, элбэг хангамжинд хамаг ач холбогдлыг өгөх хандлагатай байдаг гэж бодож байна.

Түүний бүтээлүүд заримдаа эдийн засгийн гэхээс илүү философийн шинж чанартай байдгийн нэг учир нь эдийн засгийн ухаанд томоохон парадайм шифт (paradigm shift) явагдаж байгаатай холбоотой. Парадайм шифт гэдэг үгийг анх удаа сонсч буй хүнд тайлбарлахад тухайн шинжлэх ухааны салбарт онолын суурь шилжилт явагдаж, нэг томоохон оргил, мөчлөгөөс дараагийн том оргилд хүрэх процесс юм. Уул нуруугаар зүйрлэвэл нэг томоохон оргилд хүрсэн үед тэр оргилоос олон жижиг оройнууд салбарлан хярласан байх бөгөөд, дараагийн бүр өндөр оргилд хүрэх үед түүнээс хяр дамжин олон орой толгод салбарласан байдгийг санагдуулна. Амартья Сэнийг уншихыг зөвлөж байгаа минь, манай монголчууд нийгэм-эдийн засгийн ухааны хамгийн сүүлийн ололт, өндөрлөг дээр очиж, түүнтэй танилцаасай гэсэн хүслээс үүдэлтэй.

--------------------------------------

2006.01.10 Номын танилцуулга

Амартья Сэн, Inequality Reexamined

Энэ номын агуулга нь “тэгш байдал” (equality)-ын тухай хэлэлцэхэд хамгийн түрүүнд “Юуны тэгш байдал вэ?” гэдэг асуултыг авч үзэх хэрэгтэй гэсэн санаанаас эхлэнэ. Тэгш байдал гэдгийг ихэнх хүмүүс орлогын тэгш байдлаар ойлгодог бөгөөд, жишээ нь “тэгш байдлын эсрэг үзэлтэй” гэгдэх либертариан талынхан хүртэл, ухаад үзвэл “эрх чөлөө, эрх ашгийн тэгш байдлыг” хамгаалж байгаа гэж Сэн тайлбарлах аж. Үүний дараагаас зохиогчийн эдийн засаг, нийгмийн ухаанд оруулж ирсэн шинэ ухагдахуун “чадамж” (capability) тайзан дээр гарч ирэх бөгөөд, тэгш байдлыг хэмжихэд хувь хүмүүсийн capability (чадамж)-ийг хэмжүүр болгох хэрэгтэй гэжээ. Өнөөдрийг хүртэл гол сэдэв болж ирсэн орлогын тэгш байдал, эрх чөлөөний тэгш байдал, ханамжийн тэгш байдал зэрэг хэмжүүрүүдэд тэгш байдлыг зөв хэмжих чадваргүй гэж няцаалт өгсөн байна. Ялангуяа ядуу хүн, баян хүн, ядуу орон, баян орон гэх мэт, орлогыг суурь тэгш байдлын хэмжүүр болгож ирсэн байгаа. Сэний дэвшүүлсэн санал бол "чадамж"-ыг хэмжүүр болгох явдал. Орлого гэдэг тухайн нэг "хэрэгслээр" тэгш байгаа эсэхэд шууд үнэлгээ өгөх бус, хувь хүн тухайн орлогыг амьдралынхаа сайн сайханд (well-being) хувиргах чадамжийн олонлогоор үнэлгээ өгөх гэсэн санаа. Яг адилхан 100 долларын орлоготой хоёр ядуу хүний нэг нь маш хүнд архаг өвчтэй, нөгөө нь ердийн эрүүл байсан тохиолдолд энэ хоёр хүний well-being адилхан байна гэж хэлж чадахгүй. Өөр жишээ татахад, хоёулаа адилхан унадаг дугуйтай хүн байлаа гэж бодоход, нэг нь тэр дугуйг ашиглан нааш цааш явахад уналга болгох зэргээр тухайн хүний well-being-д дугуй эерэгээр үйлчилдэг байя. Харин нөгөө хүн нь хөлгүй учир хэдий дугуйтай боловч түүнийг унаж эдлэн well-being-ээ өсгөх боломжгүй байг. Энэ тохиолдолд тэр хоёрыг адилхан л дугуйтай гэдгээр нь хэмжин "тэгш" гэж авч үзэх боломжгүй. Номын гол үзэл санааг жижиг зайнд багтаая гэвэл ийм байна.

-------------------------

2005.12.21

"ON ETHICS AND ECONOMICS", 1988, Blackwell Publishing.

Зохиогч: Amartya Sen

Бүгдэд нь мэнд. Єнгєрсєн 7 хоногт уншсан номоо танилцуулъя. Миний яг л хүлээж найдаж байсан сайхан ном байлаа.

Орчин үеийн эдийн засгийн онолд, бvх гаргалгаа, тооцооны хамгийн эх цэг, vндэс болдог нэг assumption байдаг. Тэр нь хүний авир үйлдлийг авч үзэхдээ (assumption болгож) “зєвхєн хувийнхаа сонирхолд хєтлєгдєх бєгєєд, өєрийн ханамжийг maximum хэмжээнд хүргэхийг зорино” гэж тодорхойлдог. Үүнийг микро эдийн засгийн онол тулгуур assumption болгож, эндээс эхэлж, бусад бvх онол, тооцоо нотолгоо эх аван салбарладаг. Ялангуяа Адам Смитийн “Үндэстнvvдийн баялаг”-аас эх авсан “Хvн бvр өєр єєрсдийнхєє тєлєє амьдрахад, тэр нь нийгмийн тєлєє болж, эцсийн бүлэгт бvгдээрээ хожино” гэсэн “Үл үзэгдэгч гарын хүчээр” бvх юм зохицуулагдах тухай ойлголт үүнийг онолын хувьд найдвартай ар тал нь болж түшсэн юм. Өєрєєр хэлбэл эдийн засгийн ухаанд авч үздэг Хvн гэдэг амьтан нь маш хүйтэн бєгєєд хувиа хичээсэн, ховдог шунахай (өєрийн ханамжийг хязгааргүй ихэсгэхийг тэмvvлсэн) тийм дvр тєрхтэй “homo economicus” байдаг. Амартя Сэн үүний сул талыг уудлан гарган ирж, эдийн засгийн ухаан этикийн талын элементvvдийг оруулж, суурь тавилт болгон авч үзсэнээр улам бодитой тайлбар хийх чадвартай болох бєгєєд, илүү хүчирхэг ухаан болж хєгжинє гэж тайлбарлажээ. Адам Смитийг хожуу үеийн эдийн засагчид яаж буруугаар ойлгон тайлбарласан тухай сонирхолтой тайлбар ч бий. Эрх (rights), эрх чєлєє (freedom), ханамж (utility), well-being, үнэц (value), Парэто оптималчлал (Pareto optimality) гэх мэт олон тvлхvvр үгнүүдийн утгыг эргэн авч үзэж шинжлэн, нухацтайгаар дахин тайлбарласан буй. Ийнхvv тvлхvvр vгнvvдийг буюу principle-vvдээр “оролдож” шинэ тайлбар, санаа гарч ирнэ гэдэг нь аливаа шинжлэх ухаанд парадигм өєрчлєлт хийгдэх үед л илэрдэг зүйл гэж болно. Хvнд зєвхєн хувийнхаа аз жаргал (well-being)-г томруулах гэсэн нэг мотивац байхаас гадна, бусдад єгєгч (agency) байх тийм мотивац бас байдаг, тvvнийг анхаарлын тєвєєс гаргаж болохгvй гэх мэт санаануудыг энэ номноос уншиж болно. Гаргалгаа явсаар байгаад хамгийн сvvлийн бvлгийн нэг “Welfare, Goals and Choices” дээр (миний хувьд) оргилдоо хvрнэ. Ядаж энэ бvлгийг бол заавал уншууштай.

2 comments:

eldorado said...

sain baina u?
unshigch tani bna.
Ene 2 nomnii tuhaig ni unshtal araanii shuls goojij bnaa. iim goyo nomnuudiin tuhai duulgasand bayarlalaa. Mongoloor orchuulagdsan bdag u? ugui bol ta baabar guai shig orchuulan mongolchuudiinhaa hurteel bolgooch gej husye. za tiim zawgui bol uur busad unshsan nomnuudiinhaa tuhaig ingej goyo bichihiig husch baina.

5/16/2007 7:15 PM