Манай ЭМОС клубээс гаргасан "Мэргэжлээ зөв сонгоход тань" номонд өөрийн зүгээс нэмэрлэсэн бичлэгийг сонирхуулъя. ЭДИЙН ЗАСАГ
Эдийн засгийн ухаанаар сурах санаатай байгаа чамд хэдэн юм хэлээд орхиё. Гол сэдвээс хазайж давхина, төсөөлж байснаас чинь ангид юм ярина. Магадгүй Монголын бодит амьдралаас хөөрхөн тасарна. Гэхдээ зүгээр, гол нь хэлмээр байгаа зүйлээ чөлөөтэй хүүрнэхийг зорьж байгаа юм. Одоо ямар байгаа гэдгийг зөвхөн харах биш, ямар байх ёстой, ирээдүйд ямар болох, ямар чиг хандлагатай байх тухай ярих нь чамд илүү өгөөжтэй.
Эдийн засгаар сурч төгссөн хүнийг ямар ажлын байр хүлээж байдаг вэ? Магадгүй чамд хамгийн түрүүнд макро, микро онол гэж ярьсан мэдэмхий эрдэмтэн судлаач хүн төсөөлөгдөх байх. Цаашлаад яамны мэргэжилтэн ч юмуу, банкир, санхүүч, нягтлан бодох, татварын байцаагч, компанийн менежер гэх мэт янз бүрийн төсөөллүүд ургаж ирнэ байх. Эдийн засгийг мөнгө олох ухаан гэж ойлгодог хүнд бол хөлжиж баяжих аргад нүд тайлагдан лут бизнесмэн болох юм шиг санагдаж ч магадгүй. Зах зээлд шилжсэн эхний үед менежмент, бизнес, маркетинг, үнэт цаас гэх мэт гоё чамин үгнүүд сонсогдох болж, эдийн засгаар сурах нь бараг л моод болж билээ.
Угаасаа эдийн засаг өөрөө нэг үзүүртээ цэвэр математик онолоос нөгөө үзүүртээ түүх, философийг хүртэл багтаадаг маш өргөн ухаан учир төгсөөд ямар хүн болох талаар цэгцтэй төсөөлөл бууж ирэхгүй байх нь аргагүй.
Энд эхлээд “эдийн засгаар сурах”, “эдийн засагч болох” гэдгийн хооронд тэнгэр газар шиг ялгаа байдгийг анхааруулж хэлмээр байна. Зуун хүнээс арав хүрэхгүй нь л ирээдүйд эдийн засагч болно гэж ойлгох хэрэгтэй. Анагаахаар сураад эмч болно, хуулиар сураад хуульч, өмгөөлөгч болно гэж ярьдаг бол эдийн засаг дээр тийм биш.
Анагаах, хууль, цаашилбал инженер технологи зэрэг нь мэргэжлийн нарийн бөгөөд явцуу мэдлэг, чадварыг илүүтэй шаарддаг. Тиймээс ийм талбарт ажиллах хүмүүсийг арай тусгайд нь авч үзэж “мэргэжилтнүүд” буюу профешионалууд гэж хэлэх нь бий. Ийм чиглэлийн сургалтын агуулга ч түүнд тохирсон байх бөгөөд төгсөөд шууд ажил дээр гарахад хэрэг болох мэдлэг, арга зүйг түлхүү эзэмшүүлдэг.
Тэгвэл их сургуульд олж авах эдийн засгийн боловсролын нэлээд нь шууд ажил дээр гарч хэргийг нь гаргах боломжгүй байдаг. Макро эдийн засаг дээр яригдах Филипсийн муруй гэдэг ч юмуу, тоглоомын онол дээр гарч ирэх Нашийн тэнцвэрийг ажил дээр яаж ашиглана гэх билээ? Жилд өчнөөнөөрөө “үйлдвэрлэгдэж” байгаа төгсөгчдийн дотор Парето оптималчлал, Филипс муруй энэ тэрийг ажил мэргэжлээ болгоод явах ганц нэг нөхөр байдаг л биз, хэдэн зуун хүнийг тэжээх Филипс муруйн хөдөлмөрийн зах зээл Монголд байхгүй.
Төгсөгчдийн дотор сургуульдаа үлдэж мастер доктороор үргэлжлүүлэн суралцаж, улмаар эрдэмтэн судлаач болох цөөн хэдэн хүн гарна. Зөвхөн МУИС-ийн Эдийн Засгийн Сургуулийн багш, оюутны тоон харьцаанаас жишээлээд үзэхэд л эрдэмтэн профессор болж явах орон зай тийм том биш нь ойлгомжтой.
За тэгээд хичээлдээ овоо гайгүй байсан хэдээс нь холбогдох яам тамгын газар, эсвэл төв банк ч юмуу, ямар нэг судалгааны хүрээлэнд эдийн засагч, шинжээчээр орж ажиллана. Онолдоо гаргууд, эмпирик судалгааны аргачлалд гаршсан хүмүүсийн хувьд тэр. Судалгаа, эрдэм ном хөөгчдийн дотроос өгүүлэл, нийтлэл бичдэг судлаач-сэтгүүлчид бас ганц нэг төрнө.
Монголд яваандаа консалтинг (consulting) бизнес хөгжвөл мэргэжлийн консалтантууд (бизнес зөвлөхүүд) олшрох байх. Консалтант бол бизнес удирдлагаар голцуу дагнасан, туршлага-арга зүй судлаач байдаг учир яг эдийн засагч гэдэгт тэр бүр ороод байхгүй.
Төгсөгчдийн зарим нь төрийн албан хаагч болох боловч эдийн засгаасаа тэс хөндлөн ажил хийнэ. Яг эдийн засгийн мэргэжлээр улсад ажиллана гэвэл статистикч, татварын байцаагч гэх мэт бас л хүрэлцээ муутай эд.
Ингэхээр “эдийн засагч” гэж хэлэгдэх хүмүүс буюу дээр дурдсан багш, судлаач, сэтгүүлч, улсын байгууллагын мэргэжилтнүүд нийлээд нийт төгсөгчдийн 10%-д хүрэхтэй үгүйтэй л байх болов уу. Эдийн засгаар суралцаж төгсөх боловч ихэнх нь эдийн засагч болохгүй гэсэн үг. Үүнийг сайн ойлгож авах хэрэгтэй. Одоо ийм байгаа, цаашид ч ийм байх биз.
Үлдсэн хүмүүс юу хийх вэ? Тэдний сонгох ажил мэргэжлийн замыг үндсэнд нь:
1) Нарийн бөгөөд гүнзгий
2) Өргөн бөгөөд гүехэн
гэж хоёр хувааж ойлгогтун. Зөвхөн эдийн засаг дээр ч биш, ямар ч чиглэлийн боловсрол, ажил мэргэжил дээр энэ ангилалыг хийж болно.
Нарийн бөгөөд гүнзгийгийн хамгийн тод жишээ бол дээр дурьдсан эмч, хуульч гэх мэт мэргэжлийн салбарууд юм. Нэг насныхаа талхыг олж идье гэж шийдсэн чиглэлдээ гүнзгийрэн дагнаж, төгсөөд шууд ажил дээр гарахад хэрэг болох мэдлэг, арга зүйг эзэмшдэг хэсэг. Мэргэжилтэн (specialist, professional) болно гэсэн үг. Эдийн засаг дотроо тогтож ярьвал мэргэшсэн нягтлан бодогч (certified public accountant), татвар бодогч (licensed tax accountant) зэрэг нь энэхүү “нарийн бөгөөд гүнзгий” ангилалд орно. Зах зээлийн харилцаа тогтворжсон хөгжингүй орнуудад ийм ажил мэргэжлээр замаа тодорхойлсон хүмүүс ширүүн өрсөлдөөнтэй шалгалтыг дамжин зэрэг, сертификат авах хэрэгтэй болдог. Мэргэжлийн үнэмлэхгүй бол ажил хийх боломжгүй. Төгсөөд мэргэжлийн салбарт ажиллахаар төлөвлөсөн оюутнууд үндсэн хичээлийнхээ хажуугаар нойр хоолоо хасан байж тэрхүү шалгалтанд бэлддэг. Японд их чанга, Америкт арай зөөлөн гээд орон орны онцлог байдаг ч, ерөнхий чиг хандлага бол тийм. Том даваа давж мэргэжлийн эрхтэй болоод авбал амьдралын баталгаагаа хийчих нь тэр.
Банк санхүүгийнхэн бас ерөнхийдөө энэ ангилалд орно. Монголд үнэт цаас, хувьцаа, санхүүгийн арилжаа зэрэг нь яваандаа гүнзгий мэдлэг, тооцоoлон бодох арга чадвар бүхий мэргэжилтнүүдийг шаарддаг салбар болж цаашдаа улам хөгжих бизээ. Зах зээлд шилжсэнээс хойш бага хугацаанд чамгүй төвхнөж чадсан ч, цаашдаа хийх юм ихтэй, яагаа ч үгүй байгаа атар газар, нялхаараа байгаа салбар. Хөгжингүй орнуудад хэдэн зууныг дамжин хөгжсөн гээд бодохоор аргагүй.
Нарийн-гүнзгий замыг сонгох нь төгсөөд ажлын байр олдох нь амар, цалин орлого сайн, тогтвортой гээд тун дажгүй. Харин өөрийнхөө онцлог, сонирхол, хувь хүний шинж чанарт хир нийцсэн байна вэ гэдгийг анхнаасаа зөв таньж, сонгосон байх хэрэгтэй байдаг. Чимхлүүр нямбай, нөр хичээнгүй чанарыг шаарддаг учир хүссэн хүн бүр чадаад байдаггүй. Муугаар хэлбэл ийм ажил мэргэжлүүд нь өөрчлөлт багатай, нэг хэвийн байх хандлагатай байдаг.
Хоёрдахь ангилал буюу “өргөн бөгөөд гүехэн” гэдэгт эдийн засгаар суралцаж худлаа үнэн диплом өвөрлөх ихэнх хүн хамрагдана. Нийгэмд “нарийн-гүнзгийчүүдийн” хэрэгцээ байхаас гадна, энэхүү “өргөн-гүехэнчүүдийн” эрэлт хэрэгцээ бий. Байх байхдаа их байдаг. Угаасаа их сургуульд бүх төрлийн ажил мэргэжлээр бүх хүнийг тусгайлан бэлтгэх боломжгүй юм. Дийлэнх нь ажил дээр гарсан хойноо бага багаар дасгалжиж, өөр өөрийн ажилд мэргэшинэ.
Өргөн-гүехэн замаар явах хүмүүс сургуульд байхдаа нэг юмаар дагнаж гүнзгийрээгүй байх бөгөөд макро эдийн засгийн хичээл ч үзсэн, менежмент дээр ч хоёр гурван кредит бөглөсөн, бас нэг дипломын ажил аятай юм бичсэн байна. Тэдний хувьд сонголт өргөн боловч ирээдүй нь тодорхойгүй, нэг үгээр хэлбэл харьцангуй эрсдэлтэй. Нэг хэсэг нь карьер ахина, компанийн захирал босс, эсвэл нийгмийн зүтгэлтнүүд гэх мэт түүхийг бичигчид болно. Нөгөө хэсэг нь ердийн худалдагч, борлуулагч, эгэл жирийн ажилчид хэвээр нэг насыг үднэ. Бизнесийн салбарт хүчээ сорихоор шийдсэн хүн ихэнх тохиолдолд “өргөн-гүехэн”-д хамрагддаг гэхэд болно.
Эдийн засгаар сурч төгссөн хүнийг ямар ажлын байр хүлээж байдаг вэ? Магадгүй чамд хамгийн түрүүнд макро, микро онол гэж ярьсан мэдэмхий эрдэмтэн судлаач хүн төсөөлөгдөх байх. Цаашлаад яамны мэргэжилтэн ч юмуу, банкир, санхүүч, нягтлан бодох, татварын байцаагч, компанийн менежер гэх мэт янз бүрийн төсөөллүүд ургаж ирнэ байх. Эдийн засгийг мөнгө олох ухаан гэж ойлгодог хүнд бол хөлжиж баяжих аргад нүд тайлагдан лут бизнесмэн болох юм шиг санагдаж ч магадгүй. Зах зээлд шилжсэн эхний үед менежмент, бизнес, маркетинг, үнэт цаас гэх мэт гоё чамин үгнүүд сонсогдох болж, эдийн засгаар сурах нь бараг л моод болж билээ.
Угаасаа эдийн засаг өөрөө нэг үзүүртээ цэвэр математик онолоос нөгөө үзүүртээ түүх, философийг хүртэл багтаадаг маш өргөн ухаан учир төгсөөд ямар хүн болох талаар цэгцтэй төсөөлөл бууж ирэхгүй байх нь аргагүй.
Энд эхлээд “эдийн засгаар сурах”, “эдийн засагч болох” гэдгийн хооронд тэнгэр газар шиг ялгаа байдгийг анхааруулж хэлмээр байна. Зуун хүнээс арав хүрэхгүй нь л ирээдүйд эдийн засагч болно гэж ойлгох хэрэгтэй. Анагаахаар сураад эмч болно, хуулиар сураад хуульч, өмгөөлөгч болно гэж ярьдаг бол эдийн засаг дээр тийм биш.
Анагаах, хууль, цаашилбал инженер технологи зэрэг нь мэргэжлийн нарийн бөгөөд явцуу мэдлэг, чадварыг илүүтэй шаарддаг. Тиймээс ийм талбарт ажиллах хүмүүсийг арай тусгайд нь авч үзэж “мэргэжилтнүүд” буюу профешионалууд гэж хэлэх нь бий. Ийм чиглэлийн сургалтын агуулга ч түүнд тохирсон байх бөгөөд төгсөөд шууд ажил дээр гарахад хэрэг болох мэдлэг, арга зүйг түлхүү эзэмшүүлдэг.
Тэгвэл их сургуульд олж авах эдийн засгийн боловсролын нэлээд нь шууд ажил дээр гарч хэргийг нь гаргах боломжгүй байдаг. Макро эдийн засаг дээр яригдах Филипсийн муруй гэдэг ч юмуу, тоглоомын онол дээр гарч ирэх Нашийн тэнцвэрийг ажил дээр яаж ашиглана гэх билээ? Жилд өчнөөнөөрөө “үйлдвэрлэгдэж” байгаа төгсөгчдийн дотор Парето оптималчлал, Филипс муруй энэ тэрийг ажил мэргэжлээ болгоод явах ганц нэг нөхөр байдаг л биз, хэдэн зуун хүнийг тэжээх Филипс муруйн хөдөлмөрийн зах зээл Монголд байхгүй.
Төгсөгчдийн дотор сургуульдаа үлдэж мастер доктороор үргэлжлүүлэн суралцаж, улмаар эрдэмтэн судлаач болох цөөн хэдэн хүн гарна. Зөвхөн МУИС-ийн Эдийн Засгийн Сургуулийн багш, оюутны тоон харьцаанаас жишээлээд үзэхэд л эрдэмтэн профессор болж явах орон зай тийм том биш нь ойлгомжтой.
За тэгээд хичээлдээ овоо гайгүй байсан хэдээс нь холбогдох яам тамгын газар, эсвэл төв банк ч юмуу, ямар нэг судалгааны хүрээлэнд эдийн засагч, шинжээчээр орж ажиллана. Онолдоо гаргууд, эмпирик судалгааны аргачлалд гаршсан хүмүүсийн хувьд тэр. Судалгаа, эрдэм ном хөөгчдийн дотроос өгүүлэл, нийтлэл бичдэг судлаач-сэтгүүлчид бас ганц нэг төрнө.
Монголд яваандаа консалтинг (consulting) бизнес хөгжвөл мэргэжлийн консалтантууд (бизнес зөвлөхүүд) олшрох байх. Консалтант бол бизнес удирдлагаар голцуу дагнасан, туршлага-арга зүй судлаач байдаг учир яг эдийн засагч гэдэгт тэр бүр ороод байхгүй.
Төгсөгчдийн зарим нь төрийн албан хаагч болох боловч эдийн засгаасаа тэс хөндлөн ажил хийнэ. Яг эдийн засгийн мэргэжлээр улсад ажиллана гэвэл статистикч, татварын байцаагч гэх мэт бас л хүрэлцээ муутай эд.
Ингэхээр “эдийн засагч” гэж хэлэгдэх хүмүүс буюу дээр дурдсан багш, судлаач, сэтгүүлч, улсын байгууллагын мэргэжилтнүүд нийлээд нийт төгсөгчдийн 10%-д хүрэхтэй үгүйтэй л байх болов уу. Эдийн засгаар суралцаж төгсөх боловч ихэнх нь эдийн засагч болохгүй гэсэн үг. Үүнийг сайн ойлгож авах хэрэгтэй. Одоо ийм байгаа, цаашид ч ийм байх биз.
Үлдсэн хүмүүс юу хийх вэ? Тэдний сонгох ажил мэргэжлийн замыг үндсэнд нь:
1) Нарийн бөгөөд гүнзгий
2) Өргөн бөгөөд гүехэн
гэж хоёр хувааж ойлгогтун. Зөвхөн эдийн засаг дээр ч биш, ямар ч чиглэлийн боловсрол, ажил мэргэжил дээр энэ ангилалыг хийж болно.
Нарийн бөгөөд гүнзгийгийн хамгийн тод жишээ бол дээр дурьдсан эмч, хуульч гэх мэт мэргэжлийн салбарууд юм. Нэг насныхаа талхыг олж идье гэж шийдсэн чиглэлдээ гүнзгийрэн дагнаж, төгсөөд шууд ажил дээр гарахад хэрэг болох мэдлэг, арга зүйг эзэмшдэг хэсэг. Мэргэжилтэн (specialist, professional) болно гэсэн үг. Эдийн засаг дотроо тогтож ярьвал мэргэшсэн нягтлан бодогч (certified public accountant), татвар бодогч (licensed tax accountant) зэрэг нь энэхүү “нарийн бөгөөд гүнзгий” ангилалд орно. Зах зээлийн харилцаа тогтворжсон хөгжингүй орнуудад ийм ажил мэргэжлээр замаа тодорхойлсон хүмүүс ширүүн өрсөлдөөнтэй шалгалтыг дамжин зэрэг, сертификат авах хэрэгтэй болдог. Мэргэжлийн үнэмлэхгүй бол ажил хийх боломжгүй. Төгсөөд мэргэжлийн салбарт ажиллахаар төлөвлөсөн оюутнууд үндсэн хичээлийнхээ хажуугаар нойр хоолоо хасан байж тэрхүү шалгалтанд бэлддэг. Японд их чанга, Америкт арай зөөлөн гээд орон орны онцлог байдаг ч, ерөнхий чиг хандлага бол тийм. Том даваа давж мэргэжлийн эрхтэй болоод авбал амьдралын баталгаагаа хийчих нь тэр.
Банк санхүүгийнхэн бас ерөнхийдөө энэ ангилалд орно. Монголд үнэт цаас, хувьцаа, санхүүгийн арилжаа зэрэг нь яваандаа гүнзгий мэдлэг, тооцоoлон бодох арга чадвар бүхий мэргэжилтнүүдийг шаарддаг салбар болж цаашдаа улам хөгжих бизээ. Зах зээлд шилжсэнээс хойш бага хугацаанд чамгүй төвхнөж чадсан ч, цаашдаа хийх юм ихтэй, яагаа ч үгүй байгаа атар газар, нялхаараа байгаа салбар. Хөгжингүй орнуудад хэдэн зууныг дамжин хөгжсөн гээд бодохоор аргагүй.
Нарийн-гүнзгий замыг сонгох нь төгсөөд ажлын байр олдох нь амар, цалин орлого сайн, тогтвортой гээд тун дажгүй. Харин өөрийнхөө онцлог, сонирхол, хувь хүний шинж чанарт хир нийцсэн байна вэ гэдгийг анхнаасаа зөв таньж, сонгосон байх хэрэгтэй байдаг. Чимхлүүр нямбай, нөр хичээнгүй чанарыг шаарддаг учир хүссэн хүн бүр чадаад байдаггүй. Муугаар хэлбэл ийм ажил мэргэжлүүд нь өөрчлөлт багатай, нэг хэвийн байх хандлагатай байдаг.
Хоёрдахь ангилал буюу “өргөн бөгөөд гүехэн” гэдэгт эдийн засгаар суралцаж худлаа үнэн диплом өвөрлөх ихэнх хүн хамрагдана. Нийгэмд “нарийн-гүнзгийчүүдийн” хэрэгцээ байхаас гадна, энэхүү “өргөн-гүехэнчүүдийн” эрэлт хэрэгцээ бий. Байх байхдаа их байдаг. Угаасаа их сургуульд бүх төрлийн ажил мэргэжлээр бүх хүнийг тусгайлан бэлтгэх боломжгүй юм. Дийлэнх нь ажил дээр гарсан хойноо бага багаар дасгалжиж, өөр өөрийн ажилд мэргэшинэ.
Өргөн-гүехэн замаар явах хүмүүс сургуульд байхдаа нэг юмаар дагнаж гүнзгийрээгүй байх бөгөөд макро эдийн засгийн хичээл ч үзсэн, менежмент дээр ч хоёр гурван кредит бөглөсөн, бас нэг дипломын ажил аятай юм бичсэн байна. Тэдний хувьд сонголт өргөн боловч ирээдүй нь тодорхойгүй, нэг үгээр хэлбэл харьцангуй эрсдэлтэй. Нэг хэсэг нь карьер ахина, компанийн захирал босс, эсвэл нийгмийн зүтгэлтнүүд гэх мэт түүхийг бичигчид болно. Нөгөө хэсэг нь ердийн худалдагч, борлуулагч, эгэл жирийн ажилчид хэвээр нэг насыг үднэ. Бизнесийн салбарт хүчээ сорихоор шийдсэн хүн ихэнх тохиолдолд “өргөн-гүехэн”-д хамрагддаг гэхэд болно.
Яриаг жаахан хазайлгахад, ер нь “бизнес” гэж юу вэ? Нэг газар хямд байсан юмыг нөгөө газар үнэтэй зарахыг бизнес гэдэг үү? Эсвэл хаа нэг ашиг унах нүхийг олж, бусдаас сэргэлэн хөдлөх нь бизнес үү? Эдгээр нь нэг жишээ, нэг хэлбэр төрөл нь боловч, мөн чанар нь биш юм. Үнэндээ бизнес бол “нийгэмд үнэ цэнэтэй зүйлийг бүтээж, тэрхүү нийгэмд оруулсан хувь нэмрийнхээ тодорхой хэмжээгээр өөрөө сайхан амьдрах зарчим” юм. Луйврын аргаар баяжин, бизнесмэн гэгдээд явж байх хүн өнөө үед олон байна л даа. Энэ бол нийгмийн доторх дүрэм сахиулах механизм төгөлдөржөөгүйгээс болж байгаа үзэгдэл. Хэрэв Монголын нийгмийн доторх зохицуулалт төлөвшиж, шударга өрсөлдөөн бүхий хувийн сектор хөгжих юм бол бизнес жинхэнэ утгадаа дөхөж очно. Нийгэмд тустай зүйлийг шинээр бүтээж (бараа бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ), улсад татвар төлж, олон хүнийг ажлаар хангаж нийгэмд хувь нэмэр оруулж байгаа тийм ач буянтай хүн өөрөө ч төдий чинээ сайхан амьдарна гэдэг бол яаж ч бодсон тэгш шударга зарчим. Тийм болохоор бизнес гэдэг сайхан зүйл. Жинхэнэ бизнесмэнүүд түүхийг бичигч, хөгжлийг урагш чирэгчид байдаг.
Эргээд яриандаа ороход эдийн засгийн сургуулиар явсан “өргөн-гүехэн” хүн жишээ нь хувийн компанид ажилд орсон бол эхлээд юу ч чадахгүй учир гар хөлийн үзүүрийн ажил хийж, бага багаар компани дотроо “мэргэжлийн боловсрол эзэмшдэг”. Сони компанийн борлуулалтын хэлтэст английн утга зохиолоор дээд боловсрол олсон хүн ажиллаж, Ай-Би-Эм (IBM) –ийн боловсон хүчний хэсэгт дэлхийн түүхээр сургууль төгссөн хүн ажиллаж байна гэдэг бол эрүүл үзэгдэл. Эдийн засгийн ухаанаар сургууль төгссөн худалдагч хүн (salesman) хөгжингүй оронд олон бий. Дээд боловсролтой боловч насан туршдаа барилгын материал зарж суусан учир нөгөө үзсэн дуулсан ном ажилд нь хэрэг болоогүй хүн байж байх жишээтэй. Ердийнхөөр бодвол тэр хүн их сургуулийн дөрвөн жилийг дэмий үрж гэмээр. Гэтэл үгүй юм байна. Тэр хүн эдийн засагч болох гэж ч юмуу мэргэжлийн боловсрол олох гэж биш, дээд боловсрол олох гэж их сургуульд сурчээ. Ажилд нь хэрэг болоогүй байж гэхэд амьдралд нь хүний дайтай мэдлэгтэй, хүн шиг хүн болоход нь дээд боловсрол хэрэг болж. Нэмүү үнэцийн татвар, орлогын татварын ялгааг уншиж мэдсэн, иргэний хуулийн хичээл бас авч байсан. Ийнхүү дээд боловсрол олсноор энэ хүн “иргэн хүн” болсон байна. Дээд боловсролтой учир ядаж үс гэзэг, яриа хөөрөө нь дөнгүүр, бичиг баримт зөв уншаад зөв дамжуулах чадвартай. Мэдээж зөвхөн дээд боловсролтой гэхээр соёлжсон ухаажсан байгаад, бага боловсролтой бол болохоо байчихна гэсэн үг биш. Боловсрол багатай ч оюуны чадавхи, хувийн соёл өндөртэй хүн олон бий. Энд статистик дунджаар ярьж байгааг ойлгох хэрэгтэй. Дээд боловсролтой дундаж хүн, тийм биш дундаж хүн хоёрыг харьцуулан хэлж байна.
Цаашилбал тус тусын мэргэжлээр гүнзгийрсэн олон “мэргэжилтнүүдийг” (явцуу-гүнзгийчүүдийг) холбож, тэдний хүчийг нэгтгэн ажил зохион байгуулах чадвартай хүмүүс нийгэмд хэрэгтэй. Лидерүүд, менежерүүд, өөрчлөгчид, үүсгэн байгуулагчид. Ийм хүмүүс яаж төрдөг вэ? Сургуулийн программ лидер болгоод өгөхгүй. Менежментийн ангид сурч, онцсайн сурлаа гээд онц менежер болчихгүй. Төрөлхийн авьяастай боловч хүн хард жаал гайхагдахаас өөр юу ч бүтээлгүй явсаар хорвоогийн хоногоо барах хүн олон. Мэдлэгтэй, чадвартай боловч үхмэл царцанги хүн цөөнгүй.
Үнэндээ лидер болоход “сэтгэлийн чинзориг” гэдэг юм хамгаас чухал билээ. Дарагдашгүй, булагдашгүй, оргилж гарсан халуун тэмүүлэлтэй, ирмүүн амбицтай байх эсэхээс бүх юм хамаарна. Амбиц гэдэгт хоёр утга бий. Нэг нь хувийн амбиц, өөрөөр хэлбэл “би ийм болох юмсан” гэдэг хувийн хүсэл сонирхол юм. “Би баян болох юмсан”, “сайд болмоор байна”, “нэр алдартай болъё” гэх мэт. Харин нөгөөх нь “би ийм юмыг өөрчилж, нийгэмд ийм юмыг шинээр бий болгох юмсан” гэдэг илүү цар хүрээтэй амбиц юм. Мэдээж ихэнх залуу хүнд “би ийм болох юмсан” гэдэг хүсэл мөрөөдөл бий. Гэвч зөвхөн түүгээр хязгаарлагдвал, өөрөөр хэлбэл зөвхөн түүнд баригдаж хүлэгдвэл тэр хүн ердөө тийм хэмжээний л хүн юм. Амбиц нь тэр хүний насаар дуусгавар болно. Нөгөө хэсэг хүмүүс, “нийгэмд ийм юм шинээр бий болгох юмсан”, “үүнийг ингэж өөрчлөх юмсан” гэсэн амбиц, хүсэл эрмэлзэл, цанхаатай хүмүүсийн хувьд санаа зориг нь нэг хүнээр хэмжигдэж, нэг насаар дуусах эд биш. Зуун хүн шоолж байсан ч өөрийнхөөрөө тууштай зогсох, зуун хүн “бүтэхгүй” гэж байсан ч, ганцаараа “бүтээнэ” гэж дайрах ийм хүмүүс л аварга компаниудыг байгуулж, улс орныг өөрчилж, нийгэмд хувьсгал авчирч байж. Хэзээ ч бүтэхгүй мэт санагдах зүйл, урд тээглэсэн аварга том “NO”-ийг ”YES” болгох хүмүүс.
Ийм эрч хүч, хүсэл зориг гэдэг юм “за жаахан эрч хүчтэй байя” гэж бодохоор л аяндаа ундраад ирдэг юм биш ээ. Энэ бол бага багаар бүрэлдэж, исч, дотроосоо халж ирдэг зүйл. Түүнийг хүн өөрөө дотроо асааж, өрдөж явах хэрэгтэй байдаг. Залуу насандаа асар их юм уншиж, тунгаан бодож байсан хүн өөрийн гэсэн философи, ганц салхинд унтархааргүй сэтгэлийн галтай болдог. Ном унших үед хүн зөвхөн зохиогчийн үгийг сонсоод байдаггүй, хамгийн гол нь дотроо өөрөө давхар бодож байдаг онцлогтой. Хоосон тааз гөлрөөд юм бодох, ном уншингаа бодох хоёрт үр дүн нь өөр. Түүхийг бичилцсэн алдартай хүмүүсийн намтар болоод үг айлдварууд, өрнийн болоод дорнын гүн ухааны судрууд, дэлхийн болоод монголын түүх, уран зохиолын дээжис, зөвхөн хичээлийн сурах бичиг биш, өөр бусад сайн номнуудыг унших хэрэгтэй. Ингэх явцад өөрийн гэсэн философи, системчлэгдсэн үзэл бодол бага багаар бүрэлдэж ирнэ. Оюутан байх хугацаандаа амжиж ингэж чадаагүй хүн ер нь хол явахгүй дээ.
Өнөөдөр эдийн засгаар сурч байгаа оюутнууд маань макро микро онолоо ч үзээд, татвартай ч танилцаад, маркетингийг ч магадлаад, санхүүгээс ч самардаад, ихэнх нь юу сураад яах гээд байгаагаа сайн ойлгохгүй л яваа болов уу. Ихэнх нь ойлгоогүй чигтээ нэг мэдэхэд сургуулиа төгсч байгаа бизээ. Нарийн-гүнзгийнээр нь явсан хүн ч байддаггүй, бүгдээрээ урсч байгаад нэг мэдэхэд өргөн-гүехэнчүүд болчихдог. Төгссөн хойноо хэд хэдэн ажлын хаалга тогших боловч энэ гээд хүнд гайхуулах юмгүй болохоор очсон газар болгондоо гологдоно. “Чи юу чадах вэ, үзүүл дээ?” гээд асуудаг, юу ч чадахгүй. Угаасаа өргөн-гүехэнээр явсан хүн шууд ажил дээр гарах мэргэжлийн бэлтгэлгүй байдаг хойно аргагүй гэж хүлээн зөвшөөрье.
Явж байтал ажилд орохыг зөвшөөрөх ганц нэг газар гарч ирнэ. Авахдаа “бичиг баримт копидож, энэ хэдэн датаг шивж оруулаад байгаарай, ажил тарахын өмнө үлдэж ширээ сандал арчиж, шал угаагаарай” гэдэг ч юмуу, эсвэл “менежер” энэ тэр гэсэн гоё нэр зүүгээд агуулахын тостой тоног төхөөрөмж харгалзаж хариуцсан хүн болгох юм ярина. Энэ ч аргагүй. Юу ч чадахгүй хүнийг чинь яах вэ дээ. Тэгэнгүүт манай хүн “дөрвөн жил эдийн засаг үзсэн дээд боловсролтой над шиг хүн ийм ажил хийгээд байхдаа яадаг юм” гэж биеэ тоогоод хаалга тас савж одно. Уул нь хэсэг хугацаанд гарын үзүүрийн боловч юм хийж, ажлын байран дотроо боловсрон бага багаар “мэргэших” боломж байгаа юм шүү дээ.
Адмоны захирал Р.Энхбат Info сонинд өгсөн ярилцлагадаа (2005.01.27-ы дугаар) “Манай компани дээр ажилд орох гээд олон залуус ирдэг. Менежментийн ангийг төгссөн гэдэг. Юу ч чаддаггүй. Хаанаас нь ч авсан яг адилхан, чадвар муутай. Бүгдээрээ туйлбартай биш, аймхай. Хүн өөрийн гэсэн бодолтой, толгойтой байх ёстой” гэж бодит байдлыг нүдэнд харагдтал ярьсан байж билээ. Оюутан байхдаа нийгмийн ч юмуу сайн дурын ажилд оролцож, хүнтэй хамтран ажиллаж үзсэн, дадлага хуримтлуулсан, ядаж нэг зөвлөгөөн хөтлөөд ч юмуу, протокол бичээд сурчихсан бол бас яахав. Тийм юм ер хийж үзээгүй. “Наадахыг чинь хийвэл юу өгөх юм? Юу ч өгөхгүй юм бол яршиг”. Үнэ хөлсгүй, ашиг унахгүй гэвэл холуур дөлнө. Тэр дороо олж авах ашгийг харснаас болж ирээдүйд гартаа хийж болох бүр том ашгийг алддаг (Оюутан байх үедээ компани байгуулан, хичээж зүтгэсээр бизнесээ өргөтгөж, хөлөө олсон хүмүүс байдаг, энэ бол өөр хэрэг бөгөөд тэднээр бахархууштай). Ашиг гэдэг юм том байх тусмаа гарт орж ирэх хугацаа нь урт байдаг эд. Хамгийн гол нь нөгөө сэтгэлийн чинзориг гэгч нь үгүй, дотоод ертөнц нь бүрэлдээгүйгээс ийнхүү аймхай, өөрийн бодолгүй хэмээн гологдож байна. Ийм болсон хүний төгсгөл ямар байх нь тодорхой.
Өргөн бөгөөд гүехэн замаар явагчдын хувьд үнэндээ эдийн засгаар сурах, өөр чиглэлээр сурах хоёрт бараг ялгаа байхгүй гэж хэлж болно. Түүхийн ангиар ч явсан бай, улс төрөөр ч сурсан бай, английн утга зохиолоор ч сурсан бай, тэр хүний өөрийн онцлогтой үзэл бодлын систем бүрэлдэх эсэх нь гол. Хэдий тийм боловч эдгээр дотроос эдийн засгийн ухаан бол өөрийн философийг төлөвшүүлэх маш таатай арга зам гэж хэлмээр байна. Сэтгэлгээний аргачлал нь сонирхолтой, хэрэглээ өргөнтэй.
Эцэст нь товч нэгтгэе. Ажил мэргэжлийн замыг ерөнхийд нь “нарийн-гүнзгий”, “өргөн-гүехэн” гэж ангилж болно гэсэн билээ. Эхний буюу нарийн гүнзгий, мэргэжлийн дагнасан чиглэлээр явах хүсэлтэй залуучууд их сургуульд байхдаа зөвхөн хичээлийн кредит бөглөх биш, тухайн сонгосон мэргэжлийнхээ талаар бие даан судалж, хэний ч дор орохгүй болохын тулд бүх хүчээ төвлөрүүлэх хэрэгтэй..
Харин ихэнх буюу нарийн мэргэжлээр дагнахгүй залуусын хувьд сургууль төгсөөд ажил дээр гарахад юу ч чадахгүй байг, нов ногоон байг, бусдаас илүү гарсан толгойтой биш байг, хамаагүй ээ. Энэ бол оюутан байхдаа зүгээр сул задгай явж болно гэсэг үг биш. Хүнийхээ хувьд боловсорч, өөрийн гэсэн философи, халуун чинзоригтой болж чадах юм бол хаа ч алзахгүй. Эдийн засгийн ухаан чамайг эдийн засагч болоход чинь биш, хүн шиг хүн болоход чинь тусална.
Цаашилбал тус тусын мэргэжлээр гүнзгийрсэн олон “мэргэжилтнүүдийг” (явцуу-гүнзгийчүүдийг) холбож, тэдний хүчийг нэгтгэн ажил зохион байгуулах чадвартай хүмүүс нийгэмд хэрэгтэй. Лидерүүд, менежерүүд, өөрчлөгчид, үүсгэн байгуулагчид. Ийм хүмүүс яаж төрдөг вэ? Сургуулийн программ лидер болгоод өгөхгүй. Менежментийн ангид сурч, онцсайн сурлаа гээд онц менежер болчихгүй. Төрөлхийн авьяастай боловч хүн хард жаал гайхагдахаас өөр юу ч бүтээлгүй явсаар хорвоогийн хоногоо барах хүн олон. Мэдлэгтэй, чадвартай боловч үхмэл царцанги хүн цөөнгүй.
Үнэндээ лидер болоход “сэтгэлийн чинзориг” гэдэг юм хамгаас чухал билээ. Дарагдашгүй, булагдашгүй, оргилж гарсан халуун тэмүүлэлтэй, ирмүүн амбицтай байх эсэхээс бүх юм хамаарна. Амбиц гэдэгт хоёр утга бий. Нэг нь хувийн амбиц, өөрөөр хэлбэл “би ийм болох юмсан” гэдэг хувийн хүсэл сонирхол юм. “Би баян болох юмсан”, “сайд болмоор байна”, “нэр алдартай болъё” гэх мэт. Харин нөгөөх нь “би ийм юмыг өөрчилж, нийгэмд ийм юмыг шинээр бий болгох юмсан” гэдэг илүү цар хүрээтэй амбиц юм. Мэдээж ихэнх залуу хүнд “би ийм болох юмсан” гэдэг хүсэл мөрөөдөл бий. Гэвч зөвхөн түүгээр хязгаарлагдвал, өөрөөр хэлбэл зөвхөн түүнд баригдаж хүлэгдвэл тэр хүн ердөө тийм хэмжээний л хүн юм. Амбиц нь тэр хүний насаар дуусгавар болно. Нөгөө хэсэг хүмүүс, “нийгэмд ийм юм шинээр бий болгох юмсан”, “үүнийг ингэж өөрчлөх юмсан” гэсэн амбиц, хүсэл эрмэлзэл, цанхаатай хүмүүсийн хувьд санаа зориг нь нэг хүнээр хэмжигдэж, нэг насаар дуусах эд биш. Зуун хүн шоолж байсан ч өөрийнхөөрөө тууштай зогсох, зуун хүн “бүтэхгүй” гэж байсан ч, ганцаараа “бүтээнэ” гэж дайрах ийм хүмүүс л аварга компаниудыг байгуулж, улс орныг өөрчилж, нийгэмд хувьсгал авчирч байж. Хэзээ ч бүтэхгүй мэт санагдах зүйл, урд тээглэсэн аварга том “NO”-ийг ”YES” болгох хүмүүс.
Ийм эрч хүч, хүсэл зориг гэдэг юм “за жаахан эрч хүчтэй байя” гэж бодохоор л аяндаа ундраад ирдэг юм биш ээ. Энэ бол бага багаар бүрэлдэж, исч, дотроосоо халж ирдэг зүйл. Түүнийг хүн өөрөө дотроо асааж, өрдөж явах хэрэгтэй байдаг. Залуу насандаа асар их юм уншиж, тунгаан бодож байсан хүн өөрийн гэсэн философи, ганц салхинд унтархааргүй сэтгэлийн галтай болдог. Ном унших үед хүн зөвхөн зохиогчийн үгийг сонсоод байдаггүй, хамгийн гол нь дотроо өөрөө давхар бодож байдаг онцлогтой. Хоосон тааз гөлрөөд юм бодох, ном уншингаа бодох хоёрт үр дүн нь өөр. Түүхийг бичилцсэн алдартай хүмүүсийн намтар болоод үг айлдварууд, өрнийн болоод дорнын гүн ухааны судрууд, дэлхийн болоод монголын түүх, уран зохиолын дээжис, зөвхөн хичээлийн сурах бичиг биш, өөр бусад сайн номнуудыг унших хэрэгтэй. Ингэх явцад өөрийн гэсэн философи, системчлэгдсэн үзэл бодол бага багаар бүрэлдэж ирнэ. Оюутан байх хугацаандаа амжиж ингэж чадаагүй хүн ер нь хол явахгүй дээ.
Өнөөдөр эдийн засгаар сурч байгаа оюутнууд маань макро микро онолоо ч үзээд, татвартай ч танилцаад, маркетингийг ч магадлаад, санхүүгээс ч самардаад, ихэнх нь юу сураад яах гээд байгаагаа сайн ойлгохгүй л яваа болов уу. Ихэнх нь ойлгоогүй чигтээ нэг мэдэхэд сургуулиа төгсч байгаа бизээ. Нарийн-гүнзгийнээр нь явсан хүн ч байддаггүй, бүгдээрээ урсч байгаад нэг мэдэхэд өргөн-гүехэнчүүд болчихдог. Төгссөн хойноо хэд хэдэн ажлын хаалга тогших боловч энэ гээд хүнд гайхуулах юмгүй болохоор очсон газар болгондоо гологдоно. “Чи юу чадах вэ, үзүүл дээ?” гээд асуудаг, юу ч чадахгүй. Угаасаа өргөн-гүехэнээр явсан хүн шууд ажил дээр гарах мэргэжлийн бэлтгэлгүй байдаг хойно аргагүй гэж хүлээн зөвшөөрье.
Явж байтал ажилд орохыг зөвшөөрөх ганц нэг газар гарч ирнэ. Авахдаа “бичиг баримт копидож, энэ хэдэн датаг шивж оруулаад байгаарай, ажил тарахын өмнө үлдэж ширээ сандал арчиж, шал угаагаарай” гэдэг ч юмуу, эсвэл “менежер” энэ тэр гэсэн гоё нэр зүүгээд агуулахын тостой тоног төхөөрөмж харгалзаж хариуцсан хүн болгох юм ярина. Энэ ч аргагүй. Юу ч чадахгүй хүнийг чинь яах вэ дээ. Тэгэнгүүт манай хүн “дөрвөн жил эдийн засаг үзсэн дээд боловсролтой над шиг хүн ийм ажил хийгээд байхдаа яадаг юм” гэж биеэ тоогоод хаалга тас савж одно. Уул нь хэсэг хугацаанд гарын үзүүрийн боловч юм хийж, ажлын байран дотроо боловсрон бага багаар “мэргэших” боломж байгаа юм шүү дээ.
Адмоны захирал Р.Энхбат Info сонинд өгсөн ярилцлагадаа (2005.01.27-ы дугаар) “Манай компани дээр ажилд орох гээд олон залуус ирдэг. Менежментийн ангийг төгссөн гэдэг. Юу ч чаддаггүй. Хаанаас нь ч авсан яг адилхан, чадвар муутай. Бүгдээрээ туйлбартай биш, аймхай. Хүн өөрийн гэсэн бодолтой, толгойтой байх ёстой” гэж бодит байдлыг нүдэнд харагдтал ярьсан байж билээ. Оюутан байхдаа нийгмийн ч юмуу сайн дурын ажилд оролцож, хүнтэй хамтран ажиллаж үзсэн, дадлага хуримтлуулсан, ядаж нэг зөвлөгөөн хөтлөөд ч юмуу, протокол бичээд сурчихсан бол бас яахав. Тийм юм ер хийж үзээгүй. “Наадахыг чинь хийвэл юу өгөх юм? Юу ч өгөхгүй юм бол яршиг”. Үнэ хөлсгүй, ашиг унахгүй гэвэл холуур дөлнө. Тэр дороо олж авах ашгийг харснаас болж ирээдүйд гартаа хийж болох бүр том ашгийг алддаг (Оюутан байх үедээ компани байгуулан, хичээж зүтгэсээр бизнесээ өргөтгөж, хөлөө олсон хүмүүс байдаг, энэ бол өөр хэрэг бөгөөд тэднээр бахархууштай). Ашиг гэдэг юм том байх тусмаа гарт орж ирэх хугацаа нь урт байдаг эд. Хамгийн гол нь нөгөө сэтгэлийн чинзориг гэгч нь үгүй, дотоод ертөнц нь бүрэлдээгүйгээс ийнхүү аймхай, өөрийн бодолгүй хэмээн гологдож байна. Ийм болсон хүний төгсгөл ямар байх нь тодорхой.
Өргөн бөгөөд гүехэн замаар явагчдын хувьд үнэндээ эдийн засгаар сурах, өөр чиглэлээр сурах хоёрт бараг ялгаа байхгүй гэж хэлж болно. Түүхийн ангиар ч явсан бай, улс төрөөр ч сурсан бай, английн утга зохиолоор ч сурсан бай, тэр хүний өөрийн онцлогтой үзэл бодлын систем бүрэлдэх эсэх нь гол. Хэдий тийм боловч эдгээр дотроос эдийн засгийн ухаан бол өөрийн философийг төлөвшүүлэх маш таатай арга зам гэж хэлмээр байна. Сэтгэлгээний аргачлал нь сонирхолтой, хэрэглээ өргөнтэй.
Эцэст нь товч нэгтгэе. Ажил мэргэжлийн замыг ерөнхийд нь “нарийн-гүнзгий”, “өргөн-гүехэн” гэж ангилж болно гэсэн билээ. Эхний буюу нарийн гүнзгий, мэргэжлийн дагнасан чиглэлээр явах хүсэлтэй залуучууд их сургуульд байхдаа зөвхөн хичээлийн кредит бөглөх биш, тухайн сонгосон мэргэжлийнхээ талаар бие даан судалж, хэний ч дор орохгүй болохын тулд бүх хүчээ төвлөрүүлэх хэрэгтэй..
Харин ихэнх буюу нарийн мэргэжлээр дагнахгүй залуусын хувьд сургууль төгсөөд ажил дээр гарахад юу ч чадахгүй байг, нов ногоон байг, бусдаас илүү гарсан толгойтой биш байг, хамаагүй ээ. Энэ бол оюутан байхдаа зүгээр сул задгай явж болно гэсэг үг биш. Хүнийхээ хувьд боловсорч, өөрийн гэсэн философи, халуун чинзоригтой болж чадах юм бол хаа ч алзахгүй. Эдийн засгийн ухаан чамайг эдийн засагч болоход чинь биш, хүн шиг хүн болоход чинь тусална.
3 comments:
Сайхан зєвєлгєє болжээ. Ялангуяа чин хvсэл эрмэлзэлтэй байж зорьсон зорилгоо биелvvлэх гэж чармайх,сэтгэлийн хvчтэй байх нь залуу хvнд зайлшгvй байх чанар гэж хэлсэн тань их урам єгч байнаа.
Хариуг удаасандаа хvлцэл єчье. Миний хувьд єргєн гvехэн талдаа байхаа. Харин єргєн байж чадаж байгаа болов уу яаж байгаа бол. Нарийн гvехэн болчихгvй юмсан.
Энэ ёстой гоё бичлэг шүү. Би анх энэ бичлэгийг уншаад л блогт дуртай болж билээ.
Дахиад олон ийм гоё бичлэгүүд бичээрэй. Нээрээ би ЭМОС клуб д элсэх гэж байгаа. Наранбаяр ах намайг танилцуулна гэсэн. Тэгээд элсчихвэл хамтраад бүтээгээд, хөгжүүлээд байждээ :)
Post a Comment