Самурайн ёс - Японы хєгжлийн нууц?

Нэг сэдвээр юм бичих санаатай яваад байгаа юм. Хэзээ яг бичихийг мэдэхгүй ч тэр үед иш татаж ашиглахын тулд "Бусгаар тогтносон Монгол" номынхоо нэг өгүүллээс толилуулж байна.

----------------------------------------

Холливудын жүжигчин Том Крузийн тоглосон “Сүүлчийн самурай” кино сүүлийн үед ихээхэн шуугиан тарьлаа. Энэ кино нь бүхэлдээ самурайн ариун ёс, үйл хэрэгтээ үнэнч байдаг амьдралын зарчмыг харуулсан бөгөөд киноны гол санааг “honour” (нэр төр) гэсэн ганцхан үгээр илэрхийлж болно. Самурайн тухай, япон хүний зүрх сэтгэлийн тухай баруунд, улмаар дэлхийд анхлан таниулсан нь нэрт соён гэгээрүүлэгч Нитобэ Иназогийн бичсэн Бушидо – Японы охь сэтгэл[1] гэдэг ном бөгөөд, дээрх кино ч мөн адил энэ номоос гол санаагаа авчээ (“Бушидо” гэдэг нь “самурайн ёс журам” гэсэн утга бүхий япон үг). Нитобэ Иназо уг номондоо самурайн ёс горим нь дундад зууны Японд ёс суртахууны хэм хэмжүүрийг тодорхойлоход чухал үүрэг гүйцэтгэсэн тухай өгүүлдэг. Самурай гэхээр ихэнх хүмүүс цэрэг дайны хүнийг төсөөлдөг, дээрх кинон дээр ч гэсэн энэ талыг нь хүчтэй гаргажээ. Гэтэл үнэндээ 265 жилийн туршид энх амгалан тогтоод байсан Эдо эринд (1603-1867) самурай нар нь дайнч эр гэхээсээ “ёс суртахуун”, “эрдэм гэгээрэл”-ийг шүтэн дээдэлсэн үнэнч “төрийн хар хүний” шинжтэй болж ирсэн байна. Хөдөө нутгийн тариачин самурайн (зарим борогдуу амьдралтай самурай тариалан эрхэлдэг байсан) гэрт хүртэл хүүхдүүд нь “самурайн гэрээс гаралтай” гэдэг бахархал, тийм хүний дагаж мөрдөх ёстой ёс зүйгээр хүмүүжин, ном дэлгэн эрдэмд шамдаж байсан тухай японы түүхч, зохиолч Шиба Рёотарогийн бүтээлд (Жишээ нь: Хорвоогийн өдрүүд[2]) дүрслэгдэн бичигдсэн байдаг. Эрдэм ном үзэх нь эхэн үедээ цэргийн эрдэм сурах шаардлагаар урган гарч байсан бол, яваандаа самурайн ёс суртахуунаа өндөрт өргөн, сэтгэл санаагаа төвлөрүүлэн чангатгахын тулд үзэх шаардлагатай зүйл болон хувирчээ. Эрдэм ном, ариун ёсыг дээдэлж, оногдсон үүрэг, хэтийн зорилгынхоо төлөө өөрийгөө бүрэн зориулдаг самурайн “зүрх сэтгэл”-гүйгээр өнөөгийн Японы хөгжлийг төсөөлөхийн аргагүй. Орчин үеийн Япон орны суурийг тавьсан Мэйжигийн эхэн үеийн зоригт хөвгүүд, улс нийгмийн зүтгэлтнүүдийн ихэнх нь самурайн гэр бүлд төрж өссөн байдаг нь ч тохиолдлын хэрэг биш ээ. Олон улсын Япон судлалын хүрээлэнгийн эрдэмтэн Кавакацу Хэйта “Никкей” (2004.01.13) сонинд бичсэн өгүүлэлдээ “Дэлхийн өнөөгийн нийгэм эдийн засгийн системийг тодорхойлогчид нь ‘иргэд’ (буржуй нар) юм. 17-р зууны Английн Буржуйн Хувьсгал нь орчин үеийн капиталист нийгэм рүү түрж орох их шилжилтийг авчирсан. Ийм ‘иргэд’ (жижиг хөрөнгө бүхий чөлөөт иргэд) нь капитал буюу хөрөнгийн эзэд байсан. Харин японы хувьд орчин үежилтийг авчирахад ийм ‘иргэдийн’ үүргийг боловсролыг шүтсэн самурай нар гүйцэтгэсэн ба тэд өмч хөрөнгөгүй, эзэн ноёны албан хаагчид, өөрөөр хэлбэл менежерүүд байсан юм. Европт иргэний хувьсгалаар ‘капиталистууд’ бэлтгэгдэн төрсөн бол, Японд ‘самурайн хувьсгалаар’ ‘менежерүүд’ бэлтгэгджээ” гэж дүгнэсэн байдаг. Дээр үеийн Чёошү, Айзү, Сацүма аймгууд алга болсон ч өнөөдөр Тоёота, Мицубиши, Мацүшита хэмээх аварга компаниудад самурайн үзэл санаа, ёс горим ямар нэг хэмжээгээр хадгалаатай явна. Компаниуд өөр өөрсдийн онцлог, айдэнтити (identitiy) –гээрээ ялгагдах ба ажилчид нь түүнийг хадгалж, залгамжилж, мөн компанийнхаа нэр хүндийг эрхэмлэн, үүрэгт ажилдаа үнэнчээр зүтгэдэг тэднийг үзэг барьж, костюм мөрлөсөн “шинэ үеийн самурайнууд” гэж нэрлэмээр. Энд Сумитомо корпорацыг жишээлж болж байна[3]. Дээхэн үед чинээлэг худалдаачид төрсөн охиноо хүн чанар сайтайгаар нь Сумитомогийн ажилтнуудтай гэрлүүлэх сонирхолтой байдаг байжээ. Компанийхаа тулгуур зарчмыг “улсын ашгийг эхэнд, хувийн ашгийг удаад” гэж тодорхойлсон Сумитомод хэдийгээр цалин бага ч (ерөнхий захирал нь “мөнгө залуу хүнийг эвдэнэ” гэдэг үзэлтэй байж), ажилчид нь итгэл хүлээх шударга хүмүүс гэдгээрээ алдартай байж. Тэрхүү Сумитомогийн нэг ажилтан Мицубишигийн ажилтнаас хувийн сууц худалдаж авах болжээ. Гэрээ бичиг, төлбөр тооцоо ч дуусч, худалдаж авсан байрандаа нүүж орох өдөр ирэв гэнэ. Тэгтэл шинэ байрандаа ороод үзтэл гэрээнд бичигдээгүй байсан олон зүйл эхнээсээ гарч ирэх нь тэр. Шалны дэвсгэрийг цоо шинээр солин, гал тогооны өрөөнд тухайн үед дээд зэрэглэлд орох стэнлэс угаалтуур, зуух тавьж, үүдэнд шинээр амьдрах хүнд зориулан хиймэл цэцгэн чимэглэл суулгасан байлаа. Тэр ч бүү хэл халуун ваннд ус халаадаг зуухны янданг гялалзтал цэвэрлэн, зуухны дэргэд түлшний мод бэлдсэн байлаа. Байрны шинэ эзэн “Мицубишигийнхэн ч бас чамгүй улс байна даа” гэж магтсан гэдэг. Сумитомогийнхоо нэр хүндээр бахархаж явдаг түүнд “өөр компанийн самурай нар ч” өөрсдөөс нь дутахгүй болохыг харуулсан хэрэг болжээ. Ер нь япон маягийн бизнес нь гэрээ хийдэггүйгээрээ, харилцан итгэл хүлээсний үндсэн дээр явагддагаараа алдартай. Энэ нь мөн самурайн ёсноос гаралтай бөгөөд дээр үед самурай нар хэлсэн үгэндээ яс хүрдэг, тэр нь мэдээжийн хэрэг тул түүнийг биелүүлнэ гэж гэрээ байгуулахыг ичгэвтэр хэрэгт тооцдог байжээ. Харин итгэлийг хөсөрдүүлж, нэр төрөө хугалсан тохиолдолд гэдсээ хүүлж үхдэг байсан ба үүнийг “Харакири хийх” гэдгийг олон хүн мэднэ. Ингэж гэдсээ хүүлэх нь зүгээр нэг амиа хорлох үйлдэл биш, өөрийгөө шийтгэх нэг төрлийн ёслол байсан гэж тайлбарладаг. “Муу амьд явахаар сайн үх” гэдгийг зүгээр нэг мэргэн цэцэн үг төдийд хязгаарлаагүй, амьдрал дээр “түвэггүй” хэрэгжүүлэх заншлын хэмжээнд аваачсан үндэстэн дэлхийд өөр байхгүй биз ээ. Дорны “бүдүүлэг” орон байсан Япон богино хугацаанд үсрэнгүй хөгжиж чадсан нь шинэ төрийг төвхнүүлсэн Мэйжи үед төрийн албан хаагчдын авилга, ёс бус ажиллагаа бараг байхгүй байсантай холбоотой гэж үздэг. Төр шинээр төвхнөсөн эхний үед авилгатай холбоотой нэг хоёр хэрэг мандсан боловч, засаглалын ялзралыг хүчтэй эсэргүүцсэн Сайго Такамори зэрэг хуучин самурай нарын бослого тэмцлийн үр дүнд зогсож, төрийн үйл ажиллагаа цэвэр шударга явагдсан байдаг. Самурайн ёс – энэ японы хөгжлийн нууц биш гэж үү хэмээсэн энэхүү бичиглэлээ дээр дурдсан Хорвоогийн өдрүүд (I боть) номын хэсгээр төгсгөе.

...Баруун Японы хязгаар тосгон. Аймгийн албан хаагч Тамакийн гэрт нэгэн жаал хүү цэх цомцойн сууж, урдаа тавиастай номыг хичээнгүйлэн унших авай. Зуны халуун шатаж, өрөөн дотор бүгчим дүүгэхэд хүний бие махбодь тэсэхийг байж хөлс усаар уйлна.

Яг тэр мєчид. "Аа чи самурайн хүү байтлаа ингэдэг вий" гэсэн Тамаки багшийн ширүүн дуу гэрийг цочоож, жаал хүүг булиа гар угз татав. Ээлжит зодуур эхлэх нь тэр. Энэ удаагийнх бүр ч ширүүн нь байлаа. Цус нөжтэйгээ холилдон жаал хүүг ухаан балартан унахад Тамаки сая сэхээ авч сэргээх гэж сандарна. Зодуурын шалтгаан ялихгүй зүйл байв. Халуунд хүзүү дагаж урссан хөлс бие ирвэгнүүлэн загатнуулахад жаал хүү тэсэлгүй маажсанаас болсон ажээ. Харин Тамаки багшийн үзлээр бол самурай хүн улс нийгмийн төлөө өөрийгөө бүрэн зориулах ёстой бөгөөд "Би", "Хувийн" гэх зүйл яавч байж болохгүй аж. Эрдэм сурах нь өөрийгөө улс нийгмийн төлөө зүтгэх хүн болгон боловсруулах үйл учир тийм эрдэм уншлагын үед биеэ маажих нь хувийн хэрэгцээгээ хангаж байгаа хэрэг гэх аж.

"Загатнуур гэдэг бол "Би". Түүнийг маажиж өөрийнхөө дур хүслийг чөлөөтэй тавьж байгаа хүн яагаад ч улс нийгмээ гэсэн хүн болохгүй. Тийм болохоор зодож байгаа юм" гэж Тамаки багш өгүүлэх ажгуу....

(Энэ жаал хүү бол хожим Мэйжигийн хувьсгалын эцэг болон мөнхөрсөн түүхэн хүн Ёшида Шооин юм.)

2004 он 2 сар
--------------------------------

[1] BUSHIDO-The Soul of Japan, 1900. Нийтобэ Иназогийн тухай зохиогч Өөрийгөө хөгжүүлье! (2004) номонд дэлгэрэнгүй танилцуулж бичсэн байгаа.

[2] Хорвоогийн өдрүүд: Эх хэл дээрээ 『世に棲む日日』. Энэ ном монгол хэлнээ хараахан хөрвүүлэгдээгүй байна.

[3] Энд Шиба Рёотароо, Энэ орны хэлбэр төрх (II боть) номоос иш татаж байгаа. Номын япон нэр 『この国のかたち（二）』. Уг номын 「会社的“公”」өгүүллээс.