Японы капитализмын эцэг - Шибусава Эйчи

Энэ хүний тухай би ярианыхаа завсар хааяа хавчуулдаг юм. Тэгэхэд япон залуучууд өөрсдөө нэрийг нь дуулснаас цаашгүй байх нь олон. Жаахан лавшруулаад яримагц "пээ паа" болж, "гадаадын хүнээс өөрийн японы тухай мэдэж авч байдаг" гэж өөрсдийгөө шүүмжлэх нь бий. Ердөө зуухан жилийн өмнөхөн ийм гайхамшигтай хүн амьдарч асан атал мэдэхгүй байна гэдэг Улаанбаатар хотын урд ханхайх үзэсгэлэнт Богд уулыг мэдэхгүй явахтай адил хайран.
Хэдий тийм ч сонин хэвлэл, ном бичгийн хуудаснаа нэр нь дуурсагдсаар, чимээгүй мэт боловч сүрлэгээр “Японы капитализмыг үндэслэгч эцэг” хэмээн алдаршсаар, үлгэр домог мэт ам дамжин яригдсаар байдаг энэ хүнийг танилцуулж нэг бичихсэн гэж бодож ирлээ.

Мэйжи хувьсгал гарахын өмнөх буцалсан он жилүүдэд хуучны феодал засгийг унагах гэж нөхдийн хамт үгсэн төлөвлөж байсан энэ хүн хувь заяаны зохиол нь таарч, харин ч тэр унагах гэж байсан засгийнхаа албат түшмэл нь болж хувирна. Уг гарал нь гээд ярьвал тариачин. Эцэг эх нь удмаараа хичээнгүй аж ахуйч учир өөрсдийгөө дөмөгхөн борлуулан хажуугаар нь худалдаа арилжаа хийх зэргээр амжуулж зэгсэн чинээлэг айл байсан бололтой. Эйчи хүү төрөлхийн сэргэлэн ухаантайн дээр багаасаа номонд хорхойтой, хятадын хуучин сударуудыг нэгд нэгэнгүй уншснаар халуун өрнүүн сэтгэлтэй нэгэн болжээ. Мөн угаас аж ахуйч удамтай учир багаасаа эцгийнхээ данс бүртгэл, худалдаа арилжаанд туслах замаар санхүү мөнгөний хэрэгт дөртэй болж, энэ чигээрээ явсаар засгийн албатай золгосон нь тэр билээ. Ингээд 24 настай цэл залуудаа сүүлчийн шоогүн болох Токугава Ёшинобугийн (Хитоцүбаши удамт) шадар түшмэлээр ажилласан ба тэр хугацаандаа анх Парисын олон улсын Экспод оролцох Японы элч төлөөлөгчдийн бүрэлдэхүүнд явах болжээ. Энэ аялалын далимаар Шибүсава европын олон орнуудаар хэрэн аялж, өрнийн орны аж үйлдвэрлжилт, техник технологи, иргэнлэг нийгмийн хөгжилтэй танилцах авай. Харийн гүрэнд үзсэн зүйлээс Япон оронд шаардлагатай байгаа олон шинэ зүйлийн тухай санаа авч, түүнийг насан туршдаа хэрэгжүүлсэн хүн юм.
28-тай нутагтаа буцаж ирэх үест нь Мэйжи хувьсгал ялж өөрийнх нь зүтгэж байсан Бакүфү засаг унав. Нэг хэсэгтээ тэрээр сэтгэлийн дарамттай байсан нь түүний намтар зохиолоос харагддаг. Учир нь унагаах гэж байсан засагтаа хувь зохиолоор хүчин зүтгэж, тэгж байтал нөгөө засаг нь ч унаж, хэсэгтээ өөрийн зорилго, амьдралын утга учирыг олохыг больсон бололтой. Удаан шаналсны эцэст улсын эзний суудлаас хөөгдөж ердийн хар хүн болоод байсан Хитоцүбаши Ёшинобүд үлдсэн насаа зориулья, үнэнч албатын ёсоор харж хандаж явья гэж шийднэ. Ийнхүү зориглож очсон тэрээр Шизүокад байх хугацаандаа бас зүгээр суусангүй. Орон нутгийн Худалдаа аж үйлдвэрийн танхим гэдгийг байгуулжээ. Энэ нь түүний Японы хөгжилд оруулсан хамгийн гол хувь нэмрийн нэг болох "Хувьцаат компанийн тогтолцоог” нэвтрүүлэх эхлэл болсон юм. “Бороотой шөнийн хүүрнэл” номондоо (*1) тэрээр “Угаас аж ахуй ганц хүний хүчээр өргөжин цэцэглэх ёсон үгүй. Учир иймээс барууны оронд ашиглан буй хамтын хүч – нэгдсэн хөрөнгийн аргыг (хувьцаат компанийн тогтолцоог хэлж байна) нэн даруй хэрэгжүүлвээс зохино. Нөлөө чадалтай худалдааны ардад энэ аргыг дуулган ойлгуулваас хавь орчимд хамтын компани удаалан бий болох нь магад бөгөөд тэдгээрийн хөрөнгөөс хувь нийлүүлсэн нэгэн танхим байгуулваас энэ нутгийн эдийн засгийг эрс хувилган дэвшүүлмүй” гэж бичсэн байдаг. Түүний эхлүүлсэн худалдааны танхим нь аймаг орны эдийн засгийн сэргэлтэд үлэмж хувь нэмэр оруулах болж энэ сураг хол ойроос сонсогдсоор тэгсэн үү, Мэйжигийн шинэ засаг түүнийг Иргэний хэргийн яаманд татварын түшмэлээр санал болгон татаж ажиллуулах болов. Иргэний хэргийн яамнаас Сангийн яам зэрэгт шилжин ажиллаж, энэ хугацаандаа улсын нэгдсэн мөнгөний гүйлгээг бий болгох, санхүүгийн системийн суурийг тавихтай холбоотой ажилд гардан оролцож, “Аж ахуйн нэгж байгуулах зааварчилгаа” хэвлэж түгээх зэргээр шинээр төвхнөөд буй төр улсын үндэс суурийг тавих ажилд хичээнгүйлэн зүтгэсэн байдаг. Санхүүгийн дэд бүтэц гэдэг эдийн засагт цусны эргэлтийг хангах судас мэт амин нөлөөтэй, харин тэрхүү санхүү хөгжихөд зөвхөн тогтолцоо бүрдэхээр зогсохгүй хүмүүсийн наймааны соёл, мэдлэг, харилцан итгэл даах чадвар юу юунаас чухаг гэж тэрээр үзэж байлаа. Санхүүгийн арилжаа гэдэг үнэндээ итгэл дээр тулгуурлаж явагддагийг одоогийн та бид сайн мэднэ.
Дөрвөн жил ажилласан төрийн албанаасаа түдгэлзэж, үлдсэн насаа хувийн салбарт зориулахаар шийдэх үед Шибүсава 33 настай байлаа. Хүмүүс түүнийг төрийн ажлаас хөндийрөх болсонд гайхаж байв. Учир нь толгойтой чадвартай гэсэн болгон төрд ажиллаж байсан цаг бөгөөд тийнхүү мултарна гэдэг эрхэм зэрэгт хүрэх дардан замаас зайлж, харанхуй балчиг руу зүглэхтэй адил үзэгдэж байв. Хувийн аж ахуйд ажиллах нь огт нэр хүндгүй, ерөөс наймаачинг хамгийн дорд зиндаанд тавьдаг Эдо үеийн үзэл хараахан халагдаагүй байжээ. “Тань шиг ийм чадварлаг хүн юунд ийм зам сонгоно вэ?” гэж хүмүүсийг гайхширахад тэрээр “Би үнэхээр чадвартай бол харин ч худалдаа наймааны хэрэгт зүтгэе. Төрд болхи хүн ч ажиллаж чадна, харин үйлдвэр худалдаанд авьяас чадвартай хүн хэрэгтэй байна” гэж хариулж байлаа(*2). Шилмэл засаг мандаж, шалгарсан систем бүрдлээ ч энгийн хүмүүс шинэ тогтолцооны ашиглах аргыг мэдэхгүй, хэрхэхээ ойлгохгүй бол нэмэргүй. Иймээс ухаантай чадалтай хүмүүс нь биеэр үлгэр үзүүлж, эхлэл суурийг нь тавилцах шаардлагатай. Шибусава ингэж бодож байлаа.

1875 онд Японы анхны арилжааны банк болох "Дай-ичи кокүрицү гинкоо" буюу Үндэсний нэгдүгээр банкийг (одоогийн Мизухо банк) байгуулж, захирлаар нь ажиллав. Үүнтэй давхцуулаад Худалдаа сургалтын газрыг байгуулж, Токио Худалдаа аж үйлдвэрийн танхим, Мужийн халамжийн газар зэргийг давхар удирдан ажиллуулж байлаа. 1877 онд “Сайныг түгээх чуулган” буюу Такүзэнкай (拓善会) байгуулсан нь одоогийнхоор бол венчер капитал эсвэл бизнес инкубатор маягийн байгууллага байсан бололтой бөгөөд энэ нь яваандаа Токио Банк болж өргөжсөн байна.
Цаашилбал Япон Төмөр Зам Компани (одоогийн Japan Railways), Оосака Тоосгоны үйлдвэр, Токиогийн Хөрөнгийн Бирж, Токио цахилгааны компани, Японы Усан Тээвэр компани, Империал зочид буудал, Оожи Цаасны үйлдвэр, Токиогийн усан цахилгаан станц, Химийн бордооны үйлдвэр, Киотод нэхмэлийн, Токиод төмрийн үйлдвэр, Хоккайдод нүүрсний уурхай гэх зэргээр шил дараалуулан байгуулж, заримд нь удирдан оролцсоор амьдралынхаа туршид нийт 500 компанийн (ээ бурхан минь!) үүсгэн байгуулалтад гар бие оролцож, зарим үед хэдэн арван компанийн удирдах ажилтнаар давхар ажиллаж байлаа. Эдгээр компаниуд өдгөөг хүртэл ажиллаж байгаа бөгөөд, ихэнх нь одоогийн Японы эдийн засагт үлэмж нөлөө бүхий байр суурийг эзлээд байна.
Мөн тэрээр хувьцаат компани ба орчин үеийн зах зээл, санхүүгийн тогтолцооны талаар ард иргэдэд танин мэдүүлэх, ухуулан сурталчлах ажлыг мөн давхар явуулж, ном туурвил бичин, Токио Худалдаа Аж Үйлдвэрийн Танхим, Худалдааны Ухааны Төв гэх зэрэг бизнесийн мэдээлэл солилцох, харилцан туслах, сургах боловсруулах төвүүдйиг нээж байв. Багадаа Күнзийн сургаалийн гол бүтээл болох "Цэц судараас" (『論語』 буюу англиар "The Analect") номноос маш их нөлөө авсан тэрээр насан туршдаа ЁС СУРТАХУУН, ЭДИЙН ЗАСГИЙГ ХОСЛУУЛАХ ҮЗЭЛ （道徳経済合一説）-ийн тухай ярьж, тийм үзэл санааг түгээж явжээ. Ашиг мөнгө ба ёс суртахуун хоёр эсрэг тэсрэг дайснууд юм гэж ойлгодог ихэнх хүний ойлголтыг эвдэхийг хичээж, ёс суртахууны нормгүйгээр бизнес хэзээ ч жинхэнэ амжилтыг үзэхгүй гэдэг байв.

Ном сэтгүүл дээр “Цэц ба сампин" (論語と算盤）гэсэн ишлэл хааяа харагдаж байдаг. "Баруун гартаа Цэц судар, зуүн гартаа сампин" гэсэн түүний ярианаас гаралтай энэ үг нь хүн нэг талдаа ёс суртахуун, зүрх сэтгэл гэсэн сэтгэл санаа мэдрэмжээс үүдэлтэй （感性） шинж чанар, нөгөө талдаа тоо тооцоо, нарийн ухаанаас үүдэлтэй (知性、合理性） шинж чанарын аль алиныг хослуулах ёстой гэсэн санааг агуулдаг. Тархин дээр аваад үзэхэд ч хүний их бага тархины нэг нь сэтгэл санаа, онгод авьяас, урлагийн мэдрэмж, баланс, нөгөө нь тооцооны ухаан, рационал сэтгэлгээнд зориулагдсан гэгддэг дээ, зүүн гартай хүн ийм баруун гартай хүн тийм ч гэж бид ярилцдаг. Түүн шиг аль алиныг нь хослуулахгүй бол эгц урагш алхаж чадахгүй догонцох нь гарцаагүй. Сэргэг ухаан, нарийн тооцооны дээр зөв үзэл бодол, зөв сэтгэл нийлж байж сая хувь хүн ч хөгжинө, улс орон ч хөгжинө гэж тэрээр үздэг байлаа.

Тухайн үед худалдаа наймааг дорд үздэг байсан тухай дээр өгүүлсэн, энэ ойлголтыг эвдэж, худалдаа наймаа бол ердийн нэг хар ажил биш эрдэм ухаанаар баяжуулах ёстой зүйл хэмээн Токио Худалдааны сургах танхимийг дээд сургууль болгон өөрчилсөн нь одоогийн Хитоцүбаши их сургууль юм. Японд айргийн тавд бичигдэх нэр хүндтэй энэ сургуульд эдүгээ манай монголын шилдэг залуус бас суралцаж байгаа билээ. Мөн тухайн үед ач холбогдлоор илт доогуур үзэгдэж байсан эмэгтэйчүүдйин боловсролд анхаарч Япон Эмэгтэйчүүдийн Их Сургууль (日本女子大学） зэрэг эмэгтэйчүүдийн сургууль боловсролын газар байгуулах, хөгжүүлэх үйлст сэтгэл хүчээ зориулан ажиллаж байлаа. Олон компанийн захирал, удирдах албанд зэрэг ажиллаж байсан тэрээр маш их орлоготой баячуудын нэг байсан ч, өөрөө ямар нэг компанийн хувьцааг бүрэн эзэмших, түүнийгээ дангаар өсгөх замаар монопол эрх тогтоохоос зайлсхийдэг байжээ. Мицүбиши Зайбацуг (одоогийн Мицүбиши групп) байгуулсан Ивасаки Ятароо түүнд нэг удаа хамтдаа бизнес хөтлөхийг санал болгож, "Чи бид хоёр гар нийлүүлвэл энэ Японы бизнес тэр чигээрээ атганд орж хүссэнээрээ хөдөлгөнө дөө" гэж санал болгосон байдаг. Харин Шибусава түүний саналыг хүлээж аваагүй байдаг. Олсон мөнгөө соёл боловсрол, халамжийн байгууллагад зориулж, Тахир дутуучуудын халамжийн газар, Өнчин хүүхэд асрах газар зэргээс эхлээд түүний байгуулсан нийгмийн халамж, соёл боловсролын байгууллага нь 600-д дөхөж очсон байх аж.
Энэ орны эдийн засгийн дэд бүтцээр зогсохгүй нийгмийн дэд бүтцийг бүтээн байгуулахад бүх насаа зориулсан тэрээр 1931 онд 91 насан сүүдэр дээрээ тэнгэрт хальжээ.

--------------------------------------

Токиод Шибусава Эйчигийн дурсгалын музей байдаг, энд сурч байгаа залууст нэг завандаа очиж үзэхийг зөвлөе. Магадгүй цаг боломж таарвал хамт явж болно шүү.

http://www.shibusawa.or.jp/museum/index.html

Орох үнэ 300 иен, JR Keihin-Toohoku line, Ooji station зэрэг 3 өртөөнд ойрхон, дэлгэрэнгүйгээр:

http://www.shibusawa.or.jp/museum/info.html

Ашигласан эх сурвалж:

(1) 渋沢栄一　『雨夜譚』　岩波文庫

(2) 竜門社月刊機関誌『青淵』2003年3月号

(3) Мөн уг музейн танилцуулах памфлет зэргийг ашиглав.